Τρία λευκά ξύλα στο πάτωμα, σχηματίζουν αμέσως μετά την είσοδο του διαμερίσματος στη Νεάπολη Εξαρχείων ένα μικρό τετράγωνο «στην Ιαπωνία οριοθετεί το σημείο που ο επισκέπτης μπαίνει στο κυρίως σπίτι» μας εξήγησε ο οικοδεσπότης, ο εικαστικός Φίλιππος Κάππα.
Ο καλλιτέχνης video art, αυτό το διάστημα εργάζεται δημιουργεί και ζει στο Τόκυο. Στην Αθήνα, τη γενέτειρα πόλη του, βρέθηκε σε ένα ιντερμέτζο των επαγγελματικών του δραστηριοτήτων. Η επιλογή του γι' αυτήν τη μετοίκηση δεν συνίσταται αποκλειστικά σε επαγγελματικούς ορίζοντες. Αλλά εδράζεται σε ολόκληρο το σύμπαν της νησιωτικής χώρας, το οποίο τον γοήτευσε όπως παρόμοια, με τα δεδομένα του 19ου αιώνα, τον Λευκάδιο Χερν.
Στον κεντρικό χώρο του διαμερίσματος που συνομιλήσαμε μπορεί να μην υπήρχε άμεση αναφορά στη χώρα του ανατέλλοντος ηλίου. Όμως τόσο η χωροταξία των αντικειμένων όσο και η φόρμα τους εκπέμπει και τον χαρακτήρα της ιαπωνικής αισθητικής. Μια αίσθηση παρούσα, αλλά αδιευκρίνιστη, αντίστοιχη με ό,τι επιδιώκει ο Φίλιππος Κάππα να αντανακλά το έργο του.
Ο εικαστικός συγκεντρώνει το υλικό του από τη δεξαμενή του Διαδικτύου. Πρόκειται για βίντεο στα οποία οι πρωταγωνιστές βιώνουν καταστάσεις αγωνίας, πόνου, πανικού. Με επιδεξιότητα λεπτολόγου, επεξεργάζεται τα πάντα αφήνοντας μόνο την εικόνα, απαλλαγμένη από χαρακτηριστικά που θα έδιναν την παραμικρή υπόνοια για την προέλευσή της. Ξεκάθαρη ουσία που παροτρύνει τον «αναγνώστη» να δημιουργήσει το δικό του πλαίσιο γύρω από το θέμα.
«Από τα σχολικά μου χρόνια ζωγράφιζα, φωτογράφιζα και τραβούσα βίντεο. Πρόθεσή μου ήταν να ασχοληθώ με την τέχνη και ειδικά με τα λεγόμενα νέα μέσα. Τότε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 δεν υπήρχε Ίντερνετ έτσι ώστε να είναι εύκολη η πρόσβαση στο τι συμβαίνει στο εξωτερικό» μας είπε στην εφ' όλης της ύλης κουβέντα μας.
Σήμερα ο Φίλιππος Κάππα δραστηριοποιείται στο εξωτερικό με παρουσία στην Ιαπωνία, τη Νότιο Κορέα, την Κίνα, τις ΗΠΑ, τη Βρετανία. Παρουσίασε δουλειά του στην «Arte Laguna» της Βενετίας. Και στην Μπιενάλε της Νajing, στην Κίνα. Αυτό το διάστημα φιλοξενεί βίντεό του η έκθεση Gyeon Creation της Σεούλ.
Σε αυτήν την πορεία καταλυτική ήταν η στιγμή που ξεφύλλισε ένα λεύκωμα αφιερωμένο στη video art, με φωτογραφίες από το τρίπτυχο βίντεο του Μπιλ Βίολα «Nantes Triptych» (1992). “Άρχισα να ερωτεύομαι αυτήν την τέχνη, όμως βρισκόμουν σε μια χώρα που ήταν όλα αυτά μακριά. Το 1994 έδωσα εξετάσεις στην ΑΣΚΤ και πέτυχα. Επέλεξα να φύγω για σπουδές στο Λονδίνο στη σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστήμιου Central Saint Martins. Παράλληλα επέλεξα ως τομέα έκφρασης τη video art”.
Συνέντευξη στον Γιάννη Ασδραχά
* Είστε ολοκληρωτικά ταγμένος στη video art;
Θεωρώ τον εαυτό μου εικαστικό με την ευρεία έννοια. Δεν αποκλείω αύριο να μου προκύψει η ανάγκη να ζωγραφίσω. Η video art είναι υλικό με το οποίο πετυχαίνω τους καλλιτεχνικούς μου στόχους, όπως κάποιος άλλος χρησιμοποιώντας ακουαρέλα ή ξυλομπογιά.
* Σας απασχολεί δημιουργικά η σχέση εικόνας και πληροφορίας. Μας το εξηγείτε;
Από τα κοινωνικά δίκτυα και το Ίντερνετ γινόμαστε καθημερινά δέκτες εικόνων για τις οποίες δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε την πραγματική ιστορία τους και καμία από αυτές δεν έρχεται στην οθόνη μας χωρίς λόγο. Ο θεατής φορτίζεται και αντιδρά υπό την επήρεια των δικών του εμπειριών, γνώσεων και θέσεων καταλήγοντας αυτόματα σε συμπεράσματα. Είναι οι πληροφορίες που κουβαλάμε, οι οποίες πολλαπλασιάζονται στην εποχή μας και σε αυτές εδράζεται η καρδιά του ρατσισμού. Για παράδειγμα, αν μια κοπέλα φοράει μπούργκα, αυτόματα εντάσσεται σε ένα πλαίσιο από όποια πλευρά και να κριθεί το γεγονός. Γεγονός - πληροφορία συνθέτουν την αντίληψη του τρόπου που αντιλαμβανόμαστε ένα περιστατικό, οπότε δεν ξεκινάς ποτέ από μηδενική αφετηρία αλλά από συγκεκριμένη. Και η εκάστοτε λεζάντα μεταβάλλει το πώς βλέπουμε την εικόνα, φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας περισσότερο τον θεατή φέρνοντας τον εγγύτερα στον θύτη ή το θύμα.
* Μπορείτε να μας δώσετε το εννοιολογικό στίγμα του έργου σας;
Δεν διηγούμαι ιστορίες, αλλά μεταφέρω σκέψεις σε σύντομους χρόνους. Στο έργο μου δεν είναι αφηγηματική η δουλειά μου επειδή ενέχει τις διαστάσεις της αρχής, της μέσης και του τέλους, όπως και το σημείο του κρεσέντο στο οποίο στοχεύω. Το πρωτογενές υλικό μου αντλώ από τη δεξαμενή του Διαδικτύου και των ΜΜΕ. Επεμβαίνω με επεξεργασία και αφαίρεση. Και εν τέλει αφήνω μια μετέωρη εικόνα χωρίς να την προσδιορίζει οτιδήποτε. Αν διαγραφούν στα βίντεο όλες οι πληροφορίες, τότε αποκτά μια άλλη διάσταση, δημιουργούνται νέα συμπεράσματα, αλλάζοντας το νόημα. Ο θεατής βλέπει ανθρώπους απομονωμένους που δεν μπορεί να προσδιορίσει τον ρόλο τους. Ο προβληματισμός μου τελειώνει σε ερώτηση την οποία θέτω και στον εαυτό μου χωρίς να σημαίνει ότι κατέχω την απάντηση.
* Κάποια παραδείγματα;
Αφαιρώ το χρώμα επειδή λειτουργεί ως αναγνωριστικό. Επίσης «σβήνω» τις πληροφορίες που προσδιορίζουν ταυτότητα, όπως οι πινακίδες. Προσπαθώ ακόμα, όσο είναι δυνατόν, να εξαφανίσω το φύλο και τη φυλή των ατόμων. Εν κατακλείδι, τα στοιχεία που δίνουν απαντήσεις στα ερωτήματα: ποιος, πού, πότε και γιατί.
Σε ένα έργο έχω επεξεργαστεί υλικό από δύο παρόμοια γεγονότα με κοινή δραματική εξέλιξη σε διαφορετικά σημεία του πλανήτη. Πρόκειται για τη στιγμή που δύο κάμεραμαν ξεψυχούν ακαριαία όταν τους διαπερνά μια σφαίρα. Όμως η κάμερα συνεχίζει να βιντεοσκοπεί. Από το οπτικοακουστικό υλικό έχω αφαιρέσει όλα τα στοιχεία που προσδιορίζουν τόπο και χρόνο και έχω συγχρονίσει στη στιγμή που ακούγεται ο ήχος της φονικής βολής.
Σε άλλο έργο επεξεργάστηκα το βίντεο, παρμένο από κινητό τηλέφωνο, που κατάγραψε τον καυγά ενός μεθυσμένου Άγγλου με έναν πορτιέρη. «Έκοψα» την εικόνα σε δύο μέρη απομονώνοντας τους πρωταγωνιστές του επεισοδίου. Στο αποτέλεσμα οι συσπάσεις των δύο προσώπων μοιάζουν, μη καθιστώντας ξεκάθαρο ποιος ασκεί βία σε ποιον.
Επίσης πρόσφατα στην Κορέα παρουσίασα ένα πολύπτυχο στο οποίο απομόνωσα τα πρόσωπα από ένα βιντεοσκοπημένο περιστατικό στο οποίο ένας άνδρας κρατά όμηρο μια γυναίκα. Παρουσίασα τον θύτη και το θύμα ξεχωριστά κάνοντας αδιευκρίνιστη την ταυτοποίηση τους από τον θεατή.
* Αυτό το διάστημα ζείτε και εργάζεστε στην Ιαπωνία. Ποιες είναι οι εντυπώσεις σας;
Οι Ιάπωνες έχουν για εμάς καλή γνώμη. Άλλωστε ποτέ δεν χωρίσαμε τίποτα μαζί τους, οι διακρατικές μας σχέσεις είναι άριστες. Γνωρίζουν όλοι ότι είμαστε η χώρα που γέννησε τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Θυμάμαι σε ένα δείπνο με ρώτησε μια Γιαπωνέζα αν ζω σε λευκό σπίτι στην Ελλάδα. Πίστευε ότι η τουριστική εικόνα των νησιών του Αιγαίου είναι καθολική πραγματικότητα.
Αυτό που αντιλαμβάνεται γρήγορα είναι ότι δεν είναι κοινωνικά αποδεκτό να φέρνεις σε δύσκολη θέση έναν Ιάπωνα. Για παράδειγμα, ακόμα και να μη γνωρίζει κάτι ένας Έλληνας, π.χ. ένα βιβλίο που δεν έχει διαβάσει, θα έχει άποψη. Θα υπάρξουν και κάποιοι που θα ισχυριστούν ότι το διάβασαν. Όμως ακόμα και μία ερώτηση σε έναν Ιάπωνα για κάτι που υπάρχει αμφιβολία αν το γνωρίζει θεωρείται προσβολή. Είναι μετρημένοι και δεν έχουν άποψη για ό,τι δεν κατέχουν εμπεριστατωμένα. Παράδειγμα, οι Ιάπωνες σχεδόν ποτέ δεν μιλάνε αγγλικά επειδή υπάρχει η πιθανότητα να κάνουν ακόμα και το πιο αμελητέο λάθος στην προφορά.
Επίσης, οι κοινωνικές αξίες είναι θεμελιώδεις. Αν συλλάβουν κάποιον για κλοπή, ο αστυνόμος το μόνο που θα κάνει είναι τρία τηλεφωνήματα: στους γονείς, τον/τη σύζυγο και τον εργοδότη τού παραβάτη/τριας. Ύστερα τον αφήνει ελεύθερο. Έχει τέτοια βαρύτητα ο κοινωνικός στιγματισμός.
Αξίζει να αναφέρω ότι το δημοφιλές δυτικό άθλημα στην Ιαπωνία είναι ο μαραθώνιος, τον οποίο έχουν προσαρμόσει στη δική τους ιδιοσυγκρασία, επινοώντας έναν συνδυασμό του αγωνίσματος με τη σκυταλοδρομία. Η ομάδα τρέχει για μέρες καλύπτοντας αποστάσεις εκατοντάδων χιλιομέτρων. Αυτή η παραλλαγή του μαραθωνίου συμβολίζει κατ' εμέ την Ιαπωνία: τη συγχρονισμένη λειτουργία για έναν κοινό σκοπό τόσο σε ατομικό όσο και συλλογικό επίπεδο.
* Τι πιστεύετε για την ελληνική εικαστική πραγματικότητα;
Κατά τη γνώμη μου η σύγχρονη τέχνη στην Ελλάδα ορίζεται ουσιαστικά μετά τη Δικτατορία. Παράλληλα, η πρώτη περίοδος της Μεταπολίτευσης λειτούργησε ως διαφωτισμός για τη γενιά που ανδρωνόταν εκείνη τη περίοδο. Είναι καλλιεργημένοι άνθρωποι. Ως προς τη δουλειά μου, πιστεύω ότι αν είχα γεννηθεί νωρίτερα θα έπρεπε αποκλειστικά να απευθύνομαι στην Ελλάδα. Δεν υπήρχε κανένας τρόπος να ξεφύγει κανείς, εκτός αν ήσουν ο «ένας/μία» ή έφευγες. Κατά τη γνώμη μου στην Ελλάδα τα εικαστικά ήταν μια τέχνη «μειονοτικών» ομάδων. Αφορούσε λίγους και εντός των ελληνικών γεωγραφικών συνόρων. Επίσης, δεν θεωρώ ότι η χώρα είχε μια εικαστική σχολή ή παράδοση. Αλλά διέθετε μεμονωμένους καλλιτέχνες πολύ σημαντικούς. Δεν υπάρχει ας πούμε Ρεμπέτικο, όπως στη μουσική, αλλά Τσαρούχης και Γκίκας. Δεν είχαμε ποτέ ένα κίνημα, αλλά μεγάλες μεμονωμένες παρουσίες.
Αυτό που με θλίβει είναι ότι σήμερα διαβαθμίζονται αρκετά από τον οικονομικό παράγοντα. Ακούς από κάποιους, για παράδειγμα, την τραγική φράση «γιατρουδάκι» όταν ο μισθός ενός γιατρού είναι μικρός.
* Τι έχει αλλάξει στις μέρες μας;
Σήμερα δύναται ο καθένας να εκθέτει και να υπάρχει σε όλη την υφήλιο επειδή ο κόσμος άνοιξε. Τη δεκαετία του 1970 πώς ένας Έλληνας καλλιτέχνης θα είχε την πληροφορία για έναν διεθνή διαγωνισμό; Έπρεπε να έχει επαφή με την πρεσβεία της χώρας που τον διοργανώνει. Μέσω του Ίντερνετ ενημερώνομαι για τους διαγωνισμούς, τους αξιολογώ και στέλνω το έργο μου. Αν με επιλέξει η επιτροπή, τότε με καλούνε. Παράλληλα υπάρχει ένα άλλο προτέρημα, ότι τα εικαστικά δεν είναι ποίηση ή λογοτεχνία που χρειάζονται μεταφράσεις σε έννοιες, έχουν μία γλώσσα, τη γλώσσα της εικόνας. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο κόσμος έχει γίνει κοινός, αλλά ό,τι όλο και περισσότεροι καταναλώνουμε τις ίδιες εικόνες και όχι βιώματα, όπως το τι συμβαίνει στη Συρία. Άρα ένας εικαστικός είναι πλέον πιο εύκολα αντιληπτός σες κοινωνίες που ποτέ δεν είχε επαφή.
