Του Λέανδρου Πολενάκη
Με την ευκαιρία της παράστασης του “Βυσσινόκηπου” στο “Θέατρο Δημήτρης Χόρν”, σε σκηνοθεσία του Κωνσταντίνου Μαρκουλάκη, αφιέρωσα το προηγούμενο σημείωμα σε μια πρώτη διερεύνηση της τσεχωφικής ανθρωπογεωγραφίας. Έγραφα, μεταξύ άλλων, ότι ο “Βυσσινόκηπος” θυμίζει μια πελώρια παρτίδα μπιλιάρδο (το παιχνίδι της αργόσχολης αριστοκρατίας), όπου οι ανθρώπινες τροχιές συγκλίνουν ή αποκλίνουν, διασταυρώνονται τυχαία πάντα με όρους απροσδιοριστίας. Κανείς δεν ξέρει εκ των προτέρων πού και πώς θα φαλτσάρει η μπίλια.
Οι ήρωες του Τσέχωφ είναι από αυτή την άποψη μεγάλα, ανώριμα παιδιά που παίζουν με τις μεγάλες λέξεις και τις μεγάλες έννοιες, δίχως να κατανοούν. Μαθητευόμενοι στη χρήση του χρήματος και νεόκοποι στη διαχείριση του συναισθήματος, που, με το απότομο άνοιγμα του Μεγάλου Πέτρου στη Δύση, εισέβαλαν ορμητικά σε μιαν ανέτοιμη θεοκρατική, παραδοσιακή Ρωσία χωρίς κοινωνικά αντισώματα, η οποία δεν είχε γνωρίσει καν την Αναγέννηση με τους ποικίλους ανθρωποκεντρισμούς της. Άρχισε, έτσι, τότε, η σταδιακή μετακόμιση της Ρωσίας στην περιοχή της κουλτούρας. Μια εξέλιξη που έχει και τη σκοτεινή πλευρά της, επειδή, όπως έχει διατυπωθεί, “η κουλτούρα καταβροχίζει της πηγές της το ίδιο λαίμαργα με τη βιομηχανία και καταστρέφει το ίδιο εύκολα το περιβάλλον της. Ο ρυθμός εξέλιξής της δεν συμβαδίζει πάντα με τις πραγματικές ανάγκες του ανθρώπου, καθώς μπαίνει σε ενέργεια η λογική της επιταχύνσεως στους μηχανισμούς πληροφοριών. Σε πολλούς χώρους ξεσπάνε κρίσεις που μπορεί να φέρουν ολόκληρους τομείς που μόλις κατακτήθηκαν από την κουλτούρα, στα πρόθυρα έξωσής τους από τη συλλογική μνήμη” (Λότμαν και Ουσπένσκι). Η Ρωσία αντέδρασε στο προκείμενο με διαρκή κρίση πυρετού. Εξ ου τα μοιραία “φάλτσα” της ανθρώπινης μπίλιας σε αυτήν την πελώρια παρτίδα μπιλιάρδου που παίζουν ακόμη τα μεγάλα “παιδιά του αιώνα”, έρμαια του εισαγμένου πλέον στο χρηματιστήριο χρόνου και του αμαρτωλού, διεφθαρμένου χρήματος που διαφθείρει.
Ο Τσέχωφ καταγράφει μεθοδικά τη διολίσθηση στη “μαύρη τρύπα” της άβουλης, νωθρής άρχουσας, ευρωπαϊζουσας ρώσικης τάξης που παρασύρει στη δαιμονική πτώση ολόκληρη τη ρώσικη κοινωνία. Μέριμνα και αγωνία του είναι να ξυπνήσει από τη νάρκη τον κοιμισμένο “γίγαντα του δάσους”, τη μεγάλη ρώσικη ψυχή. Δεν είναι απλός παρατηρητής αμέτοχος στα γεγονότα. Ούτε κατανοεί και αγαπάει όλους τους ήρωές του στον ύψιστο βαθμό, κάτι που αποτέλεσε το σκεπτικό της σκηνοθεσίας του Κωνσταντίνου Μαρκουλάκη (χορογραφίες Κικής Μπάκα), ο οποίος “ανέπτυξε” οριζόντια το έργο, ως ομαδική τοιχογραφία στο πλαίσιο μιας δυτικότροπης αποτύπωσης χαρακτήρων με διακριτά ψυχολογικά στοιχεία. Παρ' όλο που η σπουδαία πρωτότυπη μετάφραση της Μαρίσσας Τριανταφυλλίδη του παρείχε ένα άλλο σχήμα, “βυθο-γραφώντας” με επιλεγμένες λέξεις - αιχμές τα πρόσωπα του έργου καθέτως, ανάλογα με τη συμμετοχή τους στο αρχετυπικό πένθος για την απώλεια ενός ιδεατού παράδεισου αθωότητας: της γλώσσας των πρωτοπλάστων που “ονόμασε” για πρώτη φορά τα πράγματα του κόσμου. Πριν ο “δαίμων της γεωμετρίας” εισβάλει με τη δύναμη της αδράνειας στον χώρο, για να μετρήσει οικόπεδα. Το όνομα δε αυτού, Λοπάχιν.
Ο δαιμονικός και ανοίκειος ντοστογιεφσκικός Λοπάχιν - Σμερντιακώφ του Δημήτρη Λιγνάδη, πράγματι ερχόταν κατ' ευθείαν από το “Πλάθοντας ένα ρόλο” του Στανισλάφσκι. Όχι ως πλουτίσας πρώην προλετάριος, αλλά ως μόνιμο σαράκι της ψυχής τού απαρηγόρητου ανθρώπου, που μεταλλάσσεται σε δραστικό δηλητήριο. Ριζική και ιδιοφυής ερμηνεία, που “κούμπωνε” με τη γλυπτή μετάφραση της Τριανταφυλλίδη.
Οι άλλοι ηθοποιοί, καθείς και τα όπλα του, απλώνουν θεαματικά το πράγμα σε μια υφολογική πανσπερμία, “γαϊτανάκι” χωρίς αρχή και τέλος. Η Θέμις Μπαζάκα κινείται ως ντάμα μελοδράματος, η Σίσσυ Τουμάση ως ενζενύ του “νέου κύματος”, η Κόρα Καρβούνη ως φιγούρα ιταλικής οπερέτας, η Αθηνά Μαξίμου ως αγέλαστος και μελαγχολικός κλόουν “βωβού”, ο Γιάννης Κότσιφας Ιονεσκικός, ο Αλέξανδρος Μαυρόπουλος ένας διανοούμενος με διόπτρες, ο Γιάννης Γιαννούλης μολιερικός λακές, η Γεωργιάννα Νταλάρα Βαγκνερική συλφίδα, ο Γιώργος Μπινιάρης γραφικός, ο Γιάννης Στόλλας απροσδιόριστου στίγματος. Μέσα στα υπερβολικά φορτισμένα σκηνικά της Αθανασίας Σμαραγδή, στα ομόλογα κοστούμια της Μαρίας Κοντοδήμα, στους άπλετους φωτισμούς του Γιάνναρου και στις πλούσιες μουσικές του Μάτσα.
