Του Λέανδρου Πολενάκη
Με την ευκαιρία των πολλών αριστοφανικών παραστάσεων του φετινού καλοκαιριού, αναφέρθηκα στα σημειώματά μου στην ”καρναβαλική” δομή των κωμωδιών του αρχαίου ποιητή μεταφέροντας κατά προτίμηση τα σχετικά πορίσματα του σπουδαίου μελετητή Γιάννη Κιουρτσάκη.
Γράφει ανάμεσα σε άλλα: “Οι ποικίλες μορφές του λαϊκού γέλιου ανάγονται σε έναν κοινό παρονομαστή, το καρναβάλι. Ο όρος παραπέμπει σε κάθε παραδοσιακή γιορτή που περιλαμβάνει μεταμφιέσεις, μάσκες, δρώμενα, συνήθειες που αντιστρέφουν την κανονική ροή των πραγμάτων: δούλοι που παριστάνουν τα αφεντικά, γυναίκες που προστάζουν τους άνδρες τους...”.
Τι είναι για εμάς το καρναβάλι; Με δύο λόγια: “Ο κόσμος ανάποδα”, όσο κρατούν τα τραγούδια και οι χοροί. Μια ξέφρενη γιορτή, ένα βακχικό σχεδόν “πανηγύρι των τρελών” (στα μέρη μου το ονόμαζαν “λωλοπανήγυρο”), ένα αστείο και σοβαρό συνάμα αυτοσχεδιαστικό δρώμενο, σαν φευγαλέα αντανάκλαση σε επιφάνεια μαύρης φιάλης, φωτισμένης από λοξή σελήνη, τυχαία ριγμένης στο χάσμα ανάμεσα στο “επάνω” και το “κάτω”, στο ίσιο και το στραβό του κόσμου.
Με απόλυτο άρχοντα για τρεις ημέρες τον Βασιλιά Καρνάβαλο, ομοίωμα ανθρώπου σε γκροτέσκο και προσωποποίηση του θανάτου, προορισμένο να ριχτεί στις καθαρτήριες φλόγες μετά το τέλος της γιορτής.
Ανάμνηση μακρινή της ετήσιας τελετής θυσίας του εποχικού βασιλιά, λένε οι γνώστες, εξορκισμός του φόβου του θανάτου λένε άλλοι. Ή πώς δαμάζεται με το γέλιο ο τρομερός “Άγγελος εξολοθρευτής” της Βίβλου, “Απολλύων” και “Αββαδών”, σταλμένος με αποστολή να θερίσει τους αμαρτωλούς που απίστησαν στην απόλυτη θέληση του Γιαχβέ. Επειδή η λαϊκή παράδοση του Νότου αλλιώς τη θέλει φορτισμένη, απειλητική και κωμική μαζί, καρναβαλική, τη “φοβερά παρουσία” του θανάτου.
Έρχεται από πολύ μακρια η παράδοση αυτή. Από τη γραία Βωβώ, που έκανε με την αστεία της εμφάνιση να γελάσει η Περσεφόνη ξεχνώντας το πένθος και να ξανανθίσει ο κόσμος. Μέχρι τους φαλλοφόρους κωμαστές του Διόνυσου, μέχρι τα μεσαιωνικά δρώμενα που γέννησε ο φόβος της πανούκλας και τις νεότερες επιβιώσεις τους, ο Βασιλιάς Καρνάβαλος είναι πάντα εκεί, κάθε άνοιξη.
Άλλοτε για να μας παρηγορεί και να μας διασκεδάζει ξορκίζοντας γελαστικά το “κακό”, άλλοτε φοβίζοντάς μας λίγο, για να μην παρατραβάμε το σχοινί της αυταρέσκειας. Μπολιάζοντας και την τέχνη: Με μια ”Μάσκα κόκκινου θανάτου” για τον τραγικό Αμερικανό Πόε. Με ένα άδειο κοστούμι για τον φορμαλιστή Ρώσο Αντρέγιεφ. Με ένα αφρικανικό προσωπείο για τον απεγνωσμένο Ισπανό Λόρκα των “Ποιημάτων της Νέας Υόρκης”. Με το ανθρώπινο πρόσωπο φρικτά παραμορφωμένο από ασθένεια μολυσματική, μεταδοτική και ανίατη για τον απογοητευμένο ουμανιστή και αθεράπευτα ρομαντικό Γαλλορουμάνο Ιονέσκο. Όλα αυτά, συν η ανεστραμμένη κωμική, πανηγυριώτικη όψη τους.
Να θυμηθούμε και την έξοχη ταινία του Μαρσέλ Καρνέ “Ορφέας και Ευρυδίκη”, γυρισμένη στο καρναβάλι του Ρίο. Οι ισπανόφωνοι χρησιμοποιούν έναν δυσμετάφραστο όρο για τον Βασιλιά Καρνάβαλο: Mascaron. Η κατάληξη on είναι πρόσφυμα μεγεθυντικό με υποτιμητική σημασία: εδώ δηλώνει ένα πελώριο, ατσούμπαλο, ανοικονόμητο σουλούπι. Ο δικός μας Παλαμάς το ονομάζει ωραία, περιφραστικά: “Τέρας για να φοβηθείς, μα και να γελάσεις”.
Έρχομαι στο θέμα, τον κινηματογραφικό, καρναβαλικό “Άγγελο εξολοθρευτή” του Μπουνιουέλ, διασκευασμένο, μεταφερμένο στο θέατρο και σκηνοθετημένο στην “Πειραιώς” από την Άντζελα Μπρούσκου.
Η Ισπανία έχει μια μακρότατη παράδοση στα καρναβαλικά δρώμενα, ζυμωμένη τραγικά και κωμικά σε όλη της την ιστορία με αυτά. (Ας θυμηθούμε από τους κλασικούς της τον Θερβάντες, τον Ρόχας, τον Γκόγια). Ούτε ο ορθολογιστής, επισήμως ελευθερωμένος από αστικές προλήψεις αλλά βαθύτατα Ισπανός Μπουνιουέλ δεν μπορεί να της ξεφύγει. Στο εξομολογητικό του κείμενο, που μεταφέρω από το πρόγραμμα, γράφει:
“Σε όλη μου τη ζωή ταλαιπωρήθηκα από ανθρώπους που ήθελαν απαντήσεις: 'Γιατί είναι έτσι και όχι αλλιώς;'. 'Πώς το ερμηνεύεις αυτό;'. Αυτή η μανία να καταλάβεις, να γεμίσεις τα κενά, το μόνο που κάνει είναι τη ζωή αφόρητα μπανάλ. Αν μπορούσαμε να αφήσουμε τη ζωή μας στα χέρια της μοίρας, να δεχθούμε το θεμελιώδες μυστήριο της ύπαρξής μας, τότε μπορεί να βρισκόμασταν πιο κοντά σε αυτό το είδος της ευτυχίας που έρχεται με την αθωότητα”.
Από το κείμενο της σκηνοθέτιδας στο ίδιο πρόγραμμα, μεταφέρω απόσπασμα: “Ένα δείπνο λαμβάνει χώρα σε μια πολυτελή έπαυλη. Κάποια στιγμή έρχεται η ώρα να φύγουν οι επισκέπτες. Όμως διαπιστώνουν ότι δεν μπορούν να βγουν από το σαλόνι. (...) Ο Άγγελος εξολοθρευτής αναγκάζει τα μέλη της υψηλής κοινωνίας να επιδοθούν σε βάρβαρες πράξεις. (...) Τη στιγμή της κρίσης ξεχνούν τους τρόπους τους και στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου.
Σε μια εποχή πολιτικής αβεβαιότητας, με το κοινό ερώτημα 'Τι θα συμβεί', ο πανικός και η αδράνεια βρίσκουν την ηχώ τους σε αυτούς τους ανθρώπους, οι οποίοι μετά βίας μπορούν να ξεσηκωθούν για να βγουν από το δωμάτιο, να δράσουν για την επιβίωσή τους. Όπως στο τέλος της ζωής των περισσότερων ανθρώπων, έτσι και στο τέλος της παραμονής σε αυτό το σαλόνι, οι επισκέπτες περιμένουν τον θάνατο. Ίσως αυτό το σαλόνι να συμβολίζει τη ζωή: ένα σαλόνι από το οποίο δεν υπάρχει διαφυγή”.
Σκηνοθετικό σκεπτικό, επάνω στο οποίο ιδρύθηκε η παράσταση. Ωραία τα πιο πάνω, δεν αντιλέγω, μόνο που ταιριάζουν περισσότερο σε ένα επίσημο και σοβαροφανές εσωτερικό θεατρικό αστικό τοπίο, όπως π.χ. το κλειστοφοβικό του έρημου Σαρτρ στο μουρτζούφλικο, συνοφρυωμένο και κρυουλιάρικο “Κεκλεισμένων των θυρών”. Όπου δεν υπάρχει ελάχιστη γελαστική, χαρούμενη χαραμάδα διαφυγής και η παγερή, σισύφεια αυτοκαταδίκη του ανθρώπου αποτελεί τετελεσμένο γεγονός.
Λίγο ταιριάζουν αυτά στον ανοιχτό, καρναβαλικό χώρο - χρόνο ψυχής ενός Μπουνιουέλ. Άλλο ο διανοούμενος, ψυχρός, υπερόπτης και ολίγον μαζοχιστής Παριζιάνος αστός, άλλο ο θερμός, μεσογειακός, εξωστρεφής, ισπανικός “χωριάτικος” χαρακτήρας. Ο Μπουνιουέλ, που ξέρει καλά την αστική τάξη, δεν την παίρνει τόσο στα σοβαρά. Του αρέσει να παίζει μαζί της όπως η γάτα με το ποντίκι. Βάζει και άφθονο αλάτι λεπτής ειρωνείας στα σκίτσα του. Τώρα, αν στεγνώσει το μπουνιουελικό αλάτι της ειρωνείας, με τι θα το αλατίσουμε; Το λένε και οι γραφές.
Το αλάτι του Μπουνιουέλ, όπως λέμε αλάτι της γης, έλειπε... δραματικά από την καλομαγειρεμένη κατά τα άλλα, νόστιμη και σοβαρή, άψογα σερβιρισμένη, γαλλική κουζίνα της Άντζελας Μπρούσκου. Σε στρωτή δική της διασκευή, πολιτικώς ορθή, με ένα ολόκληρο επιτελείο ισοδύναμων καλών ηθοποιών στη διάθεσή της που κατέθεταν μόχθο πολύ... αλλά ώς εκεί.
Έχουμε και λέμε: Θέμις Μπαζάκα, Κωνσταντίνος Τζούμας, Παρθενόπη Μπουζούρη, Αλέκος Συσσοβίτης, Χάρης Φραγκούλης, Άγγελος Παπαδημητρίου, Σταύρος Λίτινας, Γεωργιάννα Νταλάρα, Κωνσταντίνα Αγγελοπούλου, Ανδρέας Κοντόπουλος, Γιώργος Κοψιδάς, Άρης Παπαδημητρίου, Ανδρέας Κωνσταντίνου, Βάλια Παπαχρήστου, Nalyssa Green. Πρωτοφανής συγκέντρωση δυνάμεων.
