Το ερώτημα που ταλανίζει πολλούς φιλολόγους και αναλυτές, αν ο Αριστοφάνης υπήρξε συντηρητικός ή προοδευτικός, δεν έχει σήμερα νόημα. Κάνουμε συχνά το λάθος να εφαρμόζουμε σημερινά κριτήρια επάνω στις αρχαίες ελληνικές κοινωνίες. Ο ποιητής, π.χ., αποτελούσε αναπόσπαστο μόριο και οργανικό στοιχείο της Πόλεως, ενώ σήμερα, στον σύγχρονο αστικό κόσμο, έχει καταλήξει περιθωριακός και απόβλητος. Προσμένοντας ο Αριστοφάνης π.χ. στους “Βατράχους” από έναν πεθαμένο ποιητή να σώσει τη φθίνουσα πόλη, εκφράζει την εποχή του και τις ιδέες της.
Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να φθάνουμε στο άλλο άκρο, εξιδανικεύοντας, κάποτε, τη μορφή του ποιητή, κάτι που δεν αποτελεί κανόνα. Ο Αριστοφάνης φέρει την ευθύνη για τη συκοφάντηση του Σωκράτη στις “Νεφέλες”, από προσωπική μάλλον εμπάθεια, και έμμεσα για τη θανατική καταδίκη του. Αυτό όμως δεν μειώνει καθόλου την αξία των έργων του. Είναι γεγονός ότι στους “Αχαρνής”, που διδάχθηκαν τον έκτο χρόνο του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο Αριστοφάνης έχει το θάρρος να πάει κόντρα στο φιλοπόλεμο ρεύμα, να καταγγείλει τους πατριδοκάπηλους, να τα βάλει με τον πανίσχυρο και αδίστακτο δημαγωγό Κλέωνα παίζοντας, κυριολεκτικά, το κεφάλι του.
Ο ποιητής μας, ένας μετριοπαθής δημοκρατικός, επιχειρεί με τη σάτιρά του να εκπαιδεύσει πολιτικά τους συμπατριώτες του. Ό,τι δηλαδή προσπάθησε να κάνει ο Αισχύλος με τις τραγωδίες του, ο Αριστοφάνης, μέγας θαυμαστής του, επιχειρεί να πράξει με τις πολιτικές του κωμωδίες, που, κατά τον Κόρνφορντ, διαβάζονται και ως ανεστραμμένα αισχυλικά δράματα. (Ας συγκρίνουμε π.χ. τον χορό των γερόντων στους “Αχαρνής” με το χορό των Ερινύων στις “Ευμενίδες”).
Η προσωπική ειρήνη που κλείνει στους “Αχαρνής” ο Δικαιόπολις με τον “εχθρό” μπορούμε κατ' αρχάς να πούμε ότι είναι μια ουτοπία, επειδή ακριβώς είναι αυστηρά προσωπική και αποκομμένη από τις κοινωνικές συνθήκες. Ανατρέχει σε ένα ηρωικό παρελθόν που δεν υπάρχει πια, τους Περσικούς Πολέμους, και δεν συλλαμβάνει την ποιοτική έκπτωση του κόσμου στον οποίο αναφέρεται.
Βγάζει οξείς αλλά πολιτικά αναποτελεσματικούς ήχους. Έστω. Πρόκειται, όμως, από την άλλη μεριά, για μια αποτελεσματική πολιτική κωμωδία, τα σκόπιμα “φάλτσα” της οποίας παράγουν, αντιστικτικά στη φάλτσα πολιτική, το αστείο. Ας μην το ξεχνάμε αυτό, ας το διασκεδάζουμε και ας βγάζουμε τα αναγκαία συμπεράσματά μας.
Η παράσταση που σκηνοθέτησε στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου ο Κώστας Τσιάνος δεν νομίζω ότι προσφέρει κάτι καινούργιο στις αριστοφανικές προσεγγίσεις και στο κοινό που πάντοτε αναμένει μια καινούργια ανάγνωση. Ούτε ζεστή ούτε κρύα, κάτι σαν ξαναζεσταμένο φαγητό. Με αναπαλαιωμένες υποκριτικές και ελαφρά φρεσκαρισμένες τις μανιέρες των ηθοποιών της (Φιλιππίδης, Χαϊκάλης, Κόκλας, Δαδακαρίδης, Παπαματθαίου). Στο γνωστό, πολυχρησιμοποιημένο αγροτοπανηγυριώτικο στιλ. Σκηνικά - κοστούμια αναμενόμενα του Μετζικώφ, αναμενόμενη μουσική του Γιώργου Ανδρέου. Σε μια άνευρη μετάφραση του σκηνοθέτη, γεμάτη ευκαιριακές αναλογίες.
Θα το πω πάλι: Ο Αριστοφάνης δεν ταυτίζεται με την επιθεώρηση. Η επιθεώρηση, την οποία καθόλου δεν υποτιμώ, γέννημα μιας άλλης εποχής, διαθέτει επικαιρική φαντασμαγορία που εκρήγνυται σαν πυροτέχνημα. Τα έργα του Αριστοφάνη διαρκούν. Αυτό το ιδιαίτερο στοιχείο της διάρκειας πρέπει να αναζητά και να προβάλλει η σκηνοθεσία. Δεν το είδαμε.
