Η σπουδαία φιλόσοφος Χάνα Άρεντ παρακολούθησε το 1966 στην Ιερουσαλήμ τη δίκη του Άντολφ Άιχμαν που καταδικάστηκε ως εγκληματίας πολέμου και έγραψε το σπουδαίο βιβλίο της: «Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ», όπου εκθέτει το πρόβλημα της προσωπικής ευθύνης καθενός που καλύπτεται πίσω από μια τυπικά «νόμιμη» εντολή. Στο βιβλίο της επινοεί την έκφραση «Η κοινοτοπία του κακού», θέλοντας να εκφράσει την έκπληξή της όταν διαπίστωσε ότι ο Άιχμαν δεν ήταν ένας «δαίμονας του κακού», αλλά ένα κοινότοπο ανθρωπάκι, ένα ασήμαντο γρανάζι στα σπλάχνα ενός τερατώδους γραφειοκρατικού μηχανισμού. Χωρίς αυτό ασφαλώς να μειώνει την ευθύνη του στο ελάχιστο.
Μιλάμε, βέβαια, για το πρόβλημα της ελευθερίας της βούλησης του ανθρώπου, που οι αρχαίοι καιροί το έλυναν τραγικά. Με πρωτοπόρο τον Ορέστη του Αισχύλου, η ελευθερία αποκτούσε, για πρώτη φορά, περιεχόμενο οντολογικό... Το πρόβλημα ήταν ότι δεν ακολούθησε η πολιτική...
Αποστολή της Τραγωδίας ήταν η παίδευση του ανθρώπου ώστε να αναλαμβάνει τις ευθύνες των πράξεών του. Σε αντίθεση με τους δικούς μας καιρούς, που προσφεύγουν για να το πετύχουν στην εκ-παίδευση του ανθρώπου στον «Ορθό Λόγο». Επειδή οι νεότεροι χρόνοι προσέδεσαν την Τραγωδία στο άρμα της τυφλής Μοίρας, όχι της Ελευθερίας με έλλογη γνώση, της μόνης που προάγει τον άνθρωπο από το βασίλειο της Δίκης σε εκείνο της Δικαιοσύνης. Η μοιραία, επάνω σε αυτό, πλάνη της Δύσης οδήγησε τον κόσμο σε μια αέναη και, φοβάμαι, μη αναστρέψιμη καταστροφική πορεία αντιτραγικής «επανάληψης του ίδιου».
Ο Κάφκα είχε δει κατάματα το «τέρας» της απάνθρωπης γραφειοκρατικής μηχανής και διατύπωνε με ενάργεια τις παραβολές του. Έχω υποστηρίξει και άλλοτε την άποψη ότι η «Δίκη» δεν ζωγραφίζει μόνο το εφιαλτικό τοπίο του αστυνομικού Κράτους, όπου κανείς δεν είναι ελεύθερος, αλλά, επίσης, το δαιδαλώδες, εφιαλτικό τοπίο του γραφειοκρατικού «Κράτους Δικαίου» με την ψευδαίσθηση της ελευθερίας, όπου μόνος ελεύθερος είναι, στο τέλος, η «κοινοτοπία του κακού».
Έρχονται αυτόματα στον νου μου τα οικουμενικά λόγια του Παύλου, στην Επιστολή προς τους δημιουργούς του νομικού συστήματος της ανθρωπότητας, τους Ρωμαίους: «Όσοι ανόμως ήμαρτον, ανόμως και απολούνται. Και όσοι εν νόμω ήμαρτον, διά νόμου κριθήσονται. Ου γαρ οι ακροαταί αλλ’ οι ποιηταί του Νόμου δικαιωθήσονται...».
Αναρωτιέμαι αν το τελευταίο κεφάλαιο της «Δίκης», η αυτόχρημα βιβλική παραβολή «Ο Άνθρωπος μπροστά στον Νόμο», δεν υπομνηματίζει ακριβώς την πιο πάνω προφητική περικοπή του Παύλου. Για ποιον θανάσιμο κίνδυνο, άραγε, μας προειδοποιεί; Ο νοών νοείτω.
Στο Θέατρο «Πόρτα» σε σκηνοθεσία και θεατρική διασκευή του Θωμά Μοσχόπουλου, παρακολουθήσαμε μια από τις πιο πιστές στο γράμμα του έργου αλλά και στο πνεύμα του συγγραφέα παράσταση της «Δίκης». Η σκηνοθεσία βλέπει το δάσος, όχι μόνο το δένδρο, και αποκολλά το κείμενο από τη συνήθη αντιμετώπιση, σαν να αναφέρεται αποκλειστικά στα ολοκληρωτικά καθεστώτα της Ευρώπης του μεσοπολέμου ή σαν να προλέγει την επικράτηση του ναζισμού.
Ο σκηνοθέτης εύστοχα επιλέγει ένα παραβολικό, διαχρονικό και διατοπικό ύφος ανεστραμμένης τραγωδίας ή αντι-τραγωδίας, όπου το τερατώδες εκφέρεται ως φυσικό, το ακραίο αποδίδεται σε τόνους καθημερινότητας και η «κοινοτοπία του κακού» προβάλλει ως υπόμνημα σε ένα ιδεατό «θουκυδίδειο» ακροατήριο. «Με στόχο όχι την πρόσκαιρη τέρψη του, αλλά την ‘ες αιεί’ μάλλον ικανοποίηση, που υπερβαίνει κατά πολύ τον χρόνο της θέασης - ακρόασης». (Τάκης Σιμώτας: «Η Ιστορία ως θέαμα και ως όργανο πολιτικού προσανατολισμού», εκδ. «Σμίλη», Αθήνα, 2016). Πετυχαίνοντας να φέρει στο φως το πολιτικό μήνυμα του έργου, την «ες αιεί» αγωνία του Κάφκα, που είναι και δική μας. Ξαναστήνοντας την ανεστραμμένη τραγωδία στα πόδια της.
Μια άποψη μελετημένη, σαφής, τεκμηριωμένη, μια παράσταση σφιχτή, δεμένη, χωρίς κενά, με ωραία κίνηση - εκφορά του λόγου, με τις κατάλληλες παύσεις και σιωπές, που υπηρετείται από μια ισοκέφαλη λαμπρή ομάδα νέων, ως επί το πλείστον, ηθοποιών: Παντελής Βασιλόπουλος, Ελένη Βλάχου, Μάνος Γαλάνης, Θάνος Λέκκας, Μιχάλης Μιχαηλίδης, Ειρήνη Μπούνταλη, Κίττυ Παϊτατζόγλου, Σωκράτης Πατσίκας, Φοίβος Συμεωνίδης, Μιχάλης Συριόπουλος. Ευρηματικά σκηνικά (Ευαγγελία Θεριανού), κοστούμια (Κλαιρ Μπρέισγουελ), φωτισμοί της Σοφίας Αλεξιἀδου.
