"Το θέατρο δεν θα πάψει ποτέ να υπάρχει". Η αισιόδοξη πρόβλεψη, που ανήκει στον εκ των πατέρων του ελληνικού θεάτρου Ιάκωβο Καμπανέλη, μου σφηνώθηκε στο μυαλό από εκείνο το βράδυ που είχα την καλή τύχη να παρακολουθήσω στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος την παράσταση «Φέστεν - Οικογενειακή γιορτή». Παράσταση που σε συγκλονίζει και σε αναγκάζει να ξανασκεφτείς όσα πιθανόν ξέρεις ή πρόλαβες να μάθεις για το θέατρο.
Η «Οικογενειακή γιορτή» -«The celebration” o αγγλικός τίτλος- είναι προφανώς μια τραγωδία. Θυμίζει τις τραγωδίες που συναντάμε στα χρονικά της καθυστερημένης ελληνικής επαρχίας. Εξαιτίας του κλειστού και μικρού χώρου και των ισχυρών προκαταλήψεων που κυριαρχούν, εκτυλίσσονται οικογενειακά δράματα που τα γνωρίζουν όλοι, αλλά τα στόματα παραμένουν σφραγισμένα. Έτσι έχουμε το φαινόμενο της omerta, της σιωπής που επιβάλλεται «για να προστατευτεί η μικρή κοινωνία από τη διαβολή και την αισχύνη...». Πρωταγωνιστής των σκοτεινών αυτών διαδρόμων είναι συνήθως ο αρχηγός της οικογένειας. Έτσι, στο "Φέστεν" είναι ο πατέρας - αφέντης που επιδίδεται στη χυδαιότητα, βιάζοντας και ασελγώντας στα ίδια τα παιδιά του. Σε κάποιο ελληνικό χωριό -όπως έγραφαν οι εφημερίδες της εποχής- «γεωργός ετών 50 συνελήφθη διότι κακοποιούσε κατ’ επανάληψιν τη 14χρονη θυγατέρα του». Σε ένα χωριό της Πελοποννήσου πριν από μερικά χρόνια ο πατέρας εξέδιδε τον μικρό του γιο, μέχρι που δολοφόνησε το αγοράκι..
Κάθε τραγωδία δομείται πάνω σε ένα μανιχαϊστικό πρότυπο. Πάνω στο δίπολο «καλό - κακό». Είναι ένα μέρος της αιώνιας διαπάλης τους, ένα επεισόδιο στο οποίο πρωταγωνιστούν οι άνθρωποι, πολλές φορές χωρίς να ελέγχουν εαυτούς. Όλες οι τραγωδίες οφείλουν να συγκροτήσουν ένα δίλημμα. Να το θέσουν στους ανθρώπους και να απαιτήσουν απάντηση, που πάντοτε είναι σκληρή και δύσκολη.
Στο «Φέστεν» συμβαίνουν όλα αυτά. Ο πρωταγωνιστής πατέρας είναι ταυτόχρονα και θύμα, και θύτης. Πίσω από την επιφάνεια της εύπορης και αξιοπρεπούς οικογένειας, που τη διακρίνει η προσήλωση στην παράδοση και η αναλλοίωτη κοινωνική - ταξική διαίρεση (μέλη της οικογένειας και υπηρετικό προσωπικό) κρύβεται η ακραία φρίκη, που θέλει τον πατέρα να βιάζει τα παιδιά του, αναπαράγοντας έτσι τους αρχαιοελληνικούς μύθους με τον Κρόνο που κατάπινε τα ίδια τα παιδιά του για να μην τον ανατρέψουν, όπως έπραξε ο ίδιος με τον πατέρα του. Ή τον Αγαμέμνονα, ο οποίος θυσίασε την κόρη του για να ξεκινήσει η εκστρατεία στην Τροία.
Το δίλημμα στις περιπτώσεις αυτές είναι προφανές. Στην περίπτωση του πατέρα Χέλγκε έχουμε τον εξευτελισμό των ίδιων των παιδιών του από μια ακατανίκητη δύναμη που τον εξωθεί στο αποτρόπαιο αυτό διάβημα, μια δύναμη αρχέγονη και βάρβαρη, που τον καθιστά ανίκανο να αντιδράσει. Έχει να διαλέξει ο Χέλγκε; Έχει, ίσως, φαινομενικά. Στην ουσία, όμως, όχι. Είναι «τελειωμένος» από μια ανώτερη εντολή, που του έχει αφαιρέσει ακόμα και τη δύναμη να ομολογήσει και να απολογηθεί.
Πίσω από την απάθεια με την οποία αντιμετωπίζονται από την οικογένεια οι τραγικές αποκαλύψεις του πρωτότοκου γιου διαφαίνεται το σκηνικό του σύγχρονου κόσμου. Ένας καπιταλισμός παγκοσμιοποιημένος, ψηφιακός, άγριος μετατρέπει τις κοινωνίες σε παθητικά ακροατήρια, σε άφωνους και σκοτεινούς παρατηρητές των πιο ακραίων και απάνθρωπων εξελίξεων και αλλαγών.
Ο δημιουργός του ''Φέστεν” δεν παραλείπει, βέβαια, να υπενθυμίσει ότι μέσα από το βαθύ σκοτάδι έρχονται μηνύματα αμφισβήτησης, ίσως αδύναμα, αλλά ικανά να ανατρέψουν στην πορεία την τάξη πραγμάτων που έχει επικρατήσει στον σύγχρονο κόσμο. Η τόλμη τού πρωτότοκου γιου να προχωρήσει στις τρομερές αποκαλύψεις, η εμφάνιση του νεαρού αλλοδαπού εραστή της κόρης του Χέλγκε και ο τρόπος που τους αντιμετωπίζουν τα μέλη της οικογένειας παραπέμπουν στα φαινόμενα συντηρητικοποίησης της κοινωνίας και ανόδου ενός φοβικού ρατσισμού. Ωστόσο, η προοπτική της αμφισβήτησης, η επικράτηση του καλού επί του κακού έχουν ήδη διαφανεί και καταγραφεί στον κόσμο των εντυπώσεων του θεατή. Άλλωστε, το κακό δεν είναι ένα τυχαίο συμβάν που μας προέκυψε στον δρόμο μας, δεν το νικήσαμε για πάντα, όπως θα έλεγε και ο ακαδημαϊκός Τοντόροφ.
Το "θέατρο της πλατείας", μια ονομασία που μου αρέσει για αυτό το είδος θεατρικής πράξης ανάμεσα στους θεατές, καθιστά τον θεατή συμμέτοχο, αλλά και σημαντικό παράγοντα της εξέλιξης. Αξίζει, λοιπόν, να δώσουμε ένα εύσημο στον σκηνοθέτη Γιάννη Παπαδόπουλο.
Ρώτησαν σε μια συνέντευξη τον δημιουργό της ομώνυμης ταινίας του Τόμας Βίντενπεργκ αν η ιστορία του, που έχει πολύ «σκανδιναβική» χροιά, θα μπορούσε να ταιριάξει οπουδήποτε στον κόσμο. Η απάντηση δεν θα μπορούσε να είναι πιο σαφής: «Είναι μια απόλυτα δανέζικη ιστορία, βόρεια. Έχει την ψυχή της στο σκοτάδι, μια βαρβαρότητα, έναν κυνισμό». Και συνεχίζει: “Τα οικογενειακά μυστικά, οι σκελετοί κρυμμένοι στο ντουλάπι είναι φαινόμενα παγκόσμια...».
Δεν είναι ούτε εύκολο, ούτε μου άρεσε ποτέ να ξεχωρίζω πρόσωπα μέσα από μια ομάδα περήφανη, αλλά και σεμνή για το αποτέλεσμα. Δεν μπορώ, ωστόσο, να μη σημειώσω την ποιότητα όλων ανεξαιρέτως με την ξεχωριστή παρουσία του δίδυμου Χέλγκε - Κρίστιαν (πατέρας - μεγάλος γιος) με τους Βασίλη Σπυρόπουλο και Χρήστο Στυλιανού αντίστοιχα, Μίκαελ - Μέτε (ο μικρός γιος και η σύζυγός του), Κωνσταντίνος Χατζησάββας και Σταυρούλα Αμπατζόγλου αντίστοιχα, της Γιολάντας Μπαλαούρα (ως μητέρας σε έναν ρόλο - κλειδί), του Αλέξανδρου Τσακίρη (ως παππού). Η επιτυχία, όμως, είναι αποτέλεσμα συλλογικής δράσης και κυρίως στο θέατρο. Γι' αυτό η αναφορά στους παραπάνω δεν σημαίνει τίποτα που να μειώνει την ποιότητα και τη διακριτότητα του ρόλου των υπόλοιπων.
Όσο για μένα, μην τα πάρετε όλα όσα γράφω τοις μετρητοίς. Ένας απλός δάσκαλος Μαθηματικών είμαι, σε δημόσιο σχολείο κάπου στην Αθήνα. Πάντα ζήλευα τους καλλιτέχνες, κυρίως αυτούς του θεάτρου... Απωθημένα ενός μαθηματικού που ήθελε να γίνει μεγάλος ηθοποιός; Ίσως... Γράφω πού και πού κάποια θεατρική κριτική και νιώθω ίσος...
Άγγελος Μανταδάκης, εκπαιδευτικός, υπεύθυνος Πολιτισμού του ΣΥΡΙΖΑ
