Αυτό που συμβαίνει είναι μια κρίση πολιτισμού και όχι μόνο οικονομική. Κρίση ενδημική, που σαρώνει τα πάντα, χωρίς να υπάρχουν ενδείξεις ότι θα λήξει σύντομα. Πρόκειται στην ουσία για ένα αυτοάνοσο νόσημα, μια «ασθένεια της μνήμης».
Ο ευρωπαϊκός οργανισμός έχει στραφεί εναντίον του εαυτού του «σβήνοντας» με πρωτοφανή μανία όλα τα ανθρωπιστικά επιτεύγματά του, από τη μεγάλη, ανεπανάληπτη με όλες τις αστοχίες της, γαλλική επανάσταση έως τις μέρες μας. Ακυρώνοντας μαζί όλες τις «μεγάλες αφηγήσεις» που «έφτιαξαν» τη Δύση. Τα μεγάλα κείμενα βλέπουμε απαθείς να τα πριονίζουν οι νεόπλουτοι του πολιτισμού ανελέητα, σαν αιωνόβια δέντρα, και να τα σωριάζουν στη γη.
Το θέατρο είναι καθρέφτης των καιρών του. Με τη λέξη «καθρέφτης» δεν εννοούμε μια πιστή και επίπεδη αναπαράσταση της πραγματικής πραγματικότητας, αλλά το απείκασμά της επάνω σε μια ελαφρά καμπυλωμένη από βάρος χρόνου, ας την πούμε «ποιητική», κατοπτρική επιφάνεια.
Εικονίζοντας την άρρωστη συλλογική ευρωπαϊκή ταυτότητα περιπτωσιολογικά και «όπως έχει», με το σαθρό επιχείρημα ότι «αυτό που συμβαίνει αυτό και δείχνουμε», χωρίς την απαραίτητη σωτήρια απόσταση και κριτική στάση, απλώς εκθέτουμε σε κοινή θέα την ασχημία. Δεν την κατακτάμε κάνοντάς τη δική μας.
Το μεγάλο θέατρο γεννιέται και ανθεί σε εποχές μεγάλων κρίσεων, αλλά τότε μόνο όταν κατορθώνει να διαπερνά το κουκούλι των περιστάσεων και να ομολογεί χωρίς φόβο ή πάθος τις δικές του σταθερές αλήθειες. Στην τέχνη η αλήθεια, κάποτε, βρίσκεται στους αντίποδες του ονομαζόμενου «πραγματισμού». Έτσι το αρχαίο ελληνικό δράμα, έτσι το ελισαβετιανό δράμα και το θέατρο του ισπανικού Χρυσού Αιώνα, έτσι το σύγχρονο ευρωπαϊκό, με κορυφαίους εκπρόσωπους τον Ίψεν και τον Στρίντμπεργκ, δασκάλους ενός πρωτόφαντου «μαγικού ρεαλισμού».
Αυτό συνέβη τηρουμένων των αναλογιών και στην Ελλάδα, με την έκρηξη της δεκαετίας του 1950, όταν ξεπήδησε μια ολόκληρη νέα γενιά συγγραφέων, που κεφαλαιοποίησαν τον εσωτερικό διχασμό της κοινωνίας και την ενδημούσα ρήξη ονείρου - πραγματικότητας. Σε κάθε περίπτωση θα ήθελα να θυμίσω σε όσους ειλικρινώς πιστεύουν ότι το θέατρο λόγου πέθανε και βλέπουν ως διάδοχό του τη «ρητορική του σώματος», ότι ο θεατρικός λόγος είναι ύλη και σώμα.
Για να έρθω στα καθέκαστα του Φεστιβάλ Αθηνών 2016. Οι ξένες παραγωγές που παρακολούθησα δεν με έπεισαν ότι κάτι νέο γεννιέται στο ευρωπαϊκό ή παγκόσμιο θεατρικό γίγνεσθαι. Είδαμε παμπάλαια πράγματα «μεταμφιεσμένα» σε νέα. Ο Ζαν Βιλάρ π.χ. από τη δεκαετία του 1960 υπονόμευε τους κλασικούς ήρωες με στοιχεία καθημερινότητας. Αλλά ήξερε πώς να το κάνει. Υπήρχαν, πιστεύω, καλύτερες επιλογές και ο βραχύς χρόνος δεν είναι πάντοτε δικαιολογία.
Ξεχώρισα οπωσδήποτε τον πάντα νεανικό και ρηξικέλευθο Ρομέο Καστελούτσι («Σπαράγματα από τον Ιούλιο Καίσαρα») που, όπως έγραψα στο κριτικό σημείωμα (26.6.16), μας «μιλάει» βαθιά. Όχι μόνο μέσα από μια υποθετική «ρητορική του σώματος», επειδή «το σώμα έγινε πλέον ο μοναδικός φορέας του αυθεντικού λόγου», όπως ειπώθηκε. Αλλά μέσα από τη γόνιμη σιωπή του, που είναι λόγος οργανικός και ιστορικός, καθαρμένος από τα υπολείμματα της ψευδοαισθητικής και της φονικής εξουσίας.
Ακόμη ξεχώρισα την παράσταση των «Παραβάν» του Ζενέ, για τους λόγους που ανέπτυξα σε δύο συνεχόμενα κριτικά σημειώματα (7 και 14.8.16). Επειδή «η σκηνοθεσία του Δαμιανού Κωνσταντινίδη έδωσε το έργο ένθερμα και ζηλωτικά, με ρόλους παλλόμενους, ως μαχόμενο πολιτικό κείμενο που αντιστρέφει υπέρ του ανθρώπου τα όρια της παραδοσιακής ηθικής και του ηρωισμού αποφεύγοντας οποιαδήποτε στράτευση».
Οι ελληνικές παραστάσεις μου άφησαν την εικόνα μιας δραματουργίας και μιας σκηνοθετικής αντίληψης που έχουν χάσει τον βηματισμό τους ασθμαίνοντας πίσω από δήθεν πρωτοπορίες. Με εξαίρεση τους λαμπρούς «Πέρσες» της ομάδας «ΘΕ.Α.Μ.Α» (Θέατρο Ατόμων Με Αναπηρία), για την αψεγάδιαστη ομαδικότητα και τη συγκινητική αμεσότητά τους. Επίσης ξεχώρισα (21.8.16) το πολύ ελπιδοφόρο και όντως πρωτότυπο «Young Lear» της νεότατης Ιόλης Ανδρεάδη και του Άρη Ασπρούλη.
