Τι είδους έργο είναι οι "Όρνιθες" του Αριστοφάνη (414 π.Χ.); Δύο τυχάρπαστοι, αμοραλιστές, αδίστακτοι και δημοκόποι αποτυχημένοι πολιτευτές της Αθήνας, ο Πεισθέταιρος και ο Ευελπίδης, «την πέφτουν» στον αθώο, αγαθιάρικο «λαό των πουλιών», που ζει ανέμελος σε μια ουράνια χώρα ονομαζόμενη «Νεφελοκοκκυγία» (μπορεί να αποδοθεί κυριολεκτικά ως: «φωλιά του κούκου στα σύννεφα»), με σκοπό να τη «μαδήσουν». Υπόσχονται «πρόοδο», «ευημερία»... και ελευθερία, κερδίζουν την εμπιστοσύνη, εκμεταλλεύονται τις ελπίδες τους για ένα καλύτερο αύριο, και αντ’ αυτών εισάγουν εξουσιομανία, γραφειοκρατία, διαφθορά, μιλιταρισμό. «Διαφωτίζουν» τον «καημένο απαίδευτο λαό», τον «εξανθρωπίζουν», του «ανοίγουν τα μάτια», τον κολακεύουν, τον αποκόβουν από τη φύση, που είναι η μόνη πηγή της δύναμής του, τον εισάγουν στον «νόμο», τον περικλείουν σε «τείχη» και τον μεταβάλλουν σε άβουλο, τυφλό όργανό τους. Ο Πεισθέταιρος μόνος δηλαδή, μιας και ο Ευελπίδης από τα μισά περίπου του έργου έχει εξαφανισθεί, μάλλον εκτελεσθεί ως προδότης! Το έργο τελειώνει με τα φτωχά πουλιά να παρακολουθούν την πολυτελή τελετή των γάμων του Πεισθέταιρου με τη Βασιλεία (Εξουσία).
Στη θρυλική παράσταση του Θεάτρου Τέχνης στο Ηρώδειο, το καλοκαίρι του 1959, που δημιούργησε το γνωστό σκάνδαλο και απαγορεύτηκε, για λόγους όμως διαφορετικούς από εκείνους που επικαλέσθηκε η λογοκρισία, ο Κάρολος Κουν συνειδητά είχε δώσει στην παράσταση των "Ορνίθων" μια φόρμα ανοικτού λαϊκού πανηγυριού, που έληγε με τον θρίαμβο των λαϊκών δυνάμεων και την επανίδρυση της Δημοκρατίας. Βλέπαμε τα πουλιά ελευθερωμένα, χωρίς επιφυλάξεις, να χειροκροτούν τους γάμους του Πεισθέταιρου... Και αυτό ήταν, ίσως, κάτι που το είχε ανάγκη, τότε, σε χαλεπούς καιρούς, η δοκιμαζόμενη ελληνική κοινωνία... προς τόνωση του ηθικού της.
Ωστόσο, πρέπει να το πω, σε μια άλλη παράσταση, της Χαράς Κανδρεβιώτη (δεκαετία του '70), που δεν έτυχε μεγάλης δημοσιότητας, είδαμε τα πουλιά, στο φινάλε του έργου, να παρακολουθούν περίλυπα και από μακριά τους γάμους του Πεισθέταιρου με την Εξουσία, μαντρωμένα πίσω από κοτετσόσυρμα! Το ουτοπικό όνειρό τους είχε μεταβληθεί διαμιάς σε εφιάλτη. Σήμερα το κοτετσόσυρμα είναι, βέβαια, όλοι το ξέρουμε, περιττό. Αρκεί μόνο η οθόνη της τηλεόρασης. Εκεί και αν είδαμε, τις τελευταίες δεκαετίες, γάμους Πεισθέταιρων με πολύφερνες νύφες - εξουσίες! Οι "Όρνιθες", για όλα αυτά, είναι, καταλήγω, μια πολύ πικρή και ελάχιστα αισιόδοξη, πάντα επίκαιρη, «μαύρη» πολιτική κωμωδία. Δεν κατεδαφίζει την πολιτική συλλήβδην, αλλά τους διεφθαρμένους εκπροσώπους της. Και πρέπει να παίζεται «όπως είναι».
Η σκηνοθεσία του Νίκου Καραθάνου στην Επίδαυρο (κίνηση Αμαλίας Μπένετ), φοβάμαι ότι δεν είχε κάτι καινούργιο να προσφέρει στην ανάγνωση των "Ορνίθων". Κατ' αρχάς, έγραψε, μαζί με τον Γιάννη Αστερή, ένα άλλο έργο, που ελάχιστη σχέση έχει με το πρωτότυπο. Σημειώνω ότι έχει αφαιρεθεί εντελώς το φινάλε των γάμων του Πεισθέταιρου με την εξουσία! Δικαίωμα, βέβαια, των διασκευαστών είναι να «ξεπουπουλιάζουν» πολιτικά τον Αριστοφάνη, αν τους αρέσει, αλλά αυτό πρέπει να δηλώνεται ρητώς στον τίτλο του έργου, δίγλωσσα ει δυνατόν: «Ornithes politically xepoupouliasmenoi by Karathanos and Asteris». Δεύτερον, η σκηνοθεσία ακολούθησε μια πολυσυλλεκτική τακτική, «τσιμπώντας» (όπως οι γνήσιες «αλανιάρες» κότες!) ό,τι διαθέσιμο βρισκόταν εδώ κι εκεί: πότε ανθρωπολογική σχολή α λα Λεβί Στρος ("Θλιμμένοι τροπικοί" και "Μύθος του καλού άγριου"), πότε Μόντι Πάιθονς (ο δυστυχής Τηρέας), πότε Τάιγκερ Λίλις με τον κατεδαφιστικό τους οίστρο, πότε «Χαβάη» με τα κοστούμια, πότε «Δελφινάριο» με τα ημίγυμνα, πότε ιδεολογικά ράκη με τα διάφορα σουσούμια...
Τίποτε από όλα αυτά, όμως, ολοκληρωμένο, χωρίς άξονα κεντρικό και αφήγηση, μια σειρά από «γκαγκς», ριγμένα «χύμα», με ασάφεια εικόνας, σύγχυση ήχων και επικαλύψεις ρυθμών. Με σκηνικά (μια κινητή ζούγκλα) της Έλλης Παπαγεωργακοπούλου δυσλειτουργικά. Με ακατάλληλη μουσική (Άγγελος Τριανταφύλλου) και με φωτισμούς αντίδικους (Σίμος Σαρκετζής). Σε αυτά τα πλαίσια έσωζαν, κυριολεκτικά, την παράσταση την τελευταία στιγμή οι έμπειροι, καλοί, συνειδητοί επαγγελματίες ηθοποιοί της, που έφτιαχναν από περιουσίας τους ρόλους όσο συνεπέστερα μπορούσαν. Από το ισοδύναμο σύνολο ξεχώρισα κυρίως τον Άρη Σερβέταλη, τον Χρήστο Λούλη, τον Μιχάλη Σαράντη, την Αλεξάνδρα Αϊδίνη, την Αλίκη Αλεξανδράκη.
Πέντε ακόμη παραστάσεις στη Στέγη
Μετά τις δύο παραστάσεις στην Επίδαυρο, που συγκέντρωσαν περίπου 20.000 θεατές, οι "Όρνιθες" του Νίκου Καραθάνου θα παρουσιαστούν, όπως γράψαμε στο φύλλο της Παρασκευής, για πέντε επιπλέον παραστάσεις στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, στις 17, 18 και 21, 22, 23 Σεπτεμβρίου.
