Επισκέφθηκα για πρώτη φορά τη Μύκονο σε ηλικία δώδεκα χρονών. Στο ωραίο νησί, που σε τίποτα δεν θύμιζε τότε το σημερινό στέκι του αργόσχολου διεθνούς «τζετ σετ», μυήθηκα για πρώτη φορά στις έννοιες του έρωτα και του θανάτου, μέσα από την παράσταση ενός αρχαϊκού αγγείου στο μουσείο της Μυκόνου και μέσα από ένα μεταγενέστερο αγαλματίδιο στο μουσείο της Δήλου.
Το αγγείο είναι ο γνωστός «πίθος της Μυκόνου», του 7ου αιώνα π.Χ., με ανάγλυφη διακόσμηση, που παριστάνει την «επομένη ημέρα» της άλωσης της Τροίας. Στο πίσω μέρος του εικονίζει τον Δούρειο ΄Ιππο με τους πάνοπλους Αχαιούς να εξέρχονται. Στο εμπρός μέρος φέρει μετόπες που δείχνουν, χωρίς ίχνος λογοκρισίας, την τύχη που επιφύλαξαν οι ΄Ελληνες νικητές στα γυναικόπαιδα του Ιλίου. ΄Ενας Αχαιός πολεμιστής κρατά ένα βρέφος από τα πόδια και το διαπερνά κάθετα με το ξίφος του. Κάποιος άλλος έχει αποσπάσει από τις αγκάλες της οδυρόμενης μάνας του ένα νήπιο και του τσακίζει το κεφάλι στον τοίχο.
Το αγαλματίδιο από τερακότα στο μουσείο της Δήλου (αρ. κατ. Β. 7461) αναπαριστά ένα ζευγάρι, άνδρα και γυναίκα, σε ερωτική περίπτυξη, μάλιστα σε στάση τέτοια που αναδεικνύονται όλες οι λεπτομέρειες της συνεύρεσης. Δεν θα μπορούσε, όμως, κανείς να προσάψει στον ανώνυμο καλλιτέχνη διάθεση σκανδαλισμού, επειδή το σύμπλεγμα αποπνέει ένα δόσιμο αμοιβαίο και μια τρυφερότητα που συναντάμε σπάνια σε ανάλογες περιπτώσεις. Για εμένα, τότε, λειτούργησε ως αντίδοτο, απαλύνοντας την αίσθηση της φρικτής παράστασης του «πίθου».
Έρχομαι, τώρα, σε δύο κείμενα της ελληνικής αρχαιότητας, που δείχνουν, πρώτον, ότι οι αρχαίοι ΄Ελληνες είχαν πλήρη συνείδηση αυτού που ο Γκόγια, πολλούς αιώνες αργότερα, θα απεικόνιζε σε μια σειρά από ρεαλιστικά σχέδια, ονομάζοντάς τα: «Los desastres de la guerra» (Οι συμφορές του πολέμου). Δεύτερον, ότι οι Έλληνες της αρχαιότητας θεωρούσαν τον σωματικό έρωτα ως το μόνο «αντίπαλο δέος» στον παραλογισμό του πολέμου. Το αγαλματίδιο, σήμερα, μου φέρνει στο νου τα ερωτικά του Πικάσσο.
Το πρώτο κείμενο είναι η «Ορέστεια» του Αισχύλου. Μια προσεκτική ανάγνωση του «Αγαμέμνονα» μας πείθει ότι ναι μεν ο Ξένιος Δίας έχει δώσει την έγκρισή του στους Αχαιούς για την εκστρατεία εναντίον της Τροίας, επειδή η πράξη του Πάρη, ως παραβίαση του κανόνα της αμοιβαιότητας, προσβάλλει και τον ίδιο, προστάτη της φιλοξενίας. Αλλά είναι μια εντολή περιορισμένη. Ο Δίας δεν ανέχεται όσα η σύγχρονη πολεμική ορολογία των εκάστοτε νικητών χαρακτηρίζει κομψά ως «παράπλευρες απώλειες» ενώ αποτελούν εγκλήματα πολέμου. Δεν ανέχεται σφαγές αμάχων, φόνους παιδιών και γυναικών, ολοκληρωτική καταστροφή των υποδομών της νικημένης χώρας. Η εντολή στους Έλληνες είναι, πράγματι, σαφής: μια περιορισμένη εκστρατεία διεκδίκησης της αρπαγμένης Ελένης και, ίσως, μιας νόμιμης αποζημίωσης για τις απώλειες στις οποίες θα υποστούν. Τίποτα περισσότερο. Οι Έλληνες, με επικεφαλής τον πολεμοκάπηλο Αγαμέμνονα, δεν είναι διατεθειμένοι να σεβασθούν τίποτε από αυτά, με συνέπεια να συμβούν όλα όσα συνέβησαν: από την θυσία της Ιφιγένειας που η Άρτεμις επιβάλλει για να συνετίσει τον Αγαμέμνονα έστω και την τελευταία στιγμή, μέχρι το τραγικό του τέλος. (Είχε την επιλογή να προσφύγει στον ίδιο τον Δία και να του ζητήσει να τον απαλλάξει, αλλά δεν το έκανε, επειδή σε αυτήν την περίπτωση θα έπρεπε να υπαχθεί στην εντολή του Δία και να αποφύγει τη γενοκτονία. Αλλά δεν διαθέτει ηθικό, πολιτικό και ηγετικό ανάστημα για να επιβάλει στους Αχαιούς αυτήν τη λύση. Είναι «λίγος», είναι «μικρός». Μας πληροφορεί χαρακτηριστικά το κείμενο της «Ορέστειας»: «Δεν βρήκε κανένα ψεγάδι στον χρησμό και έβαλε το κεφάλι του στον ζυγό της ανάγκης»). Αυτά, προς παραδειγματισμό κάποιων συγχρόνων.
Το δεύτερο κείμενο είναι του Ηροδότου, από το επεισόδιο του πολέμου των Αμαζόνων με τους Σκύθες. Κρατούσε η μάχη, λέει, καλά και νικητής δεν φαινόταν. Έγινε ανακωχή για συλλέξουν οι αντίπαλοι τους νεκρούς τους. Και τότε μόνο οι Σκύθες, κατάλαβαν έκπληκτοι ότι πολεμούσαν με γυναίκες! Συσκέφθηκαν τότε και αποφάσισαν να στείλουν μια ομάδα εφήβων αγοριών να «μιμηθούν» τις Αμαζόνες. Σε αυτό το «μιμηθούν», χωρίς άλλες επεξηγήσεις, μπορούμε να δώσουμε όποιο περιεχόμενο θέλουμε. Η ουσία είναι ότι μετά τη «μίμηση» σταμάτησε ο πόλεμος, καθώς σχηματίστηκαν ερωτικά ζευγάρια. Και οι Αμαζόνες έγιναν αποδεκτές στην πόλη των Σκυθών, με το δικαίωμα να διατηρήσουν τα όπλα τους. Να είναι, άραγε, αυτό που λέει ο Σολωμός; «Να πολεμούν και οι γυναίκες, αλλά με τα δικά τους όπλα».
