Του Λέανδρου Πολενάκη
Το σημείωμα της Κυριακής ήταν αφιερωμένο στην «Ελένη» του Ευριπίδη και συνεχίζω σήμερα. Μια τραγωδία που έχει προκαλέσει, λόγω της ανορθόδοξης δομής της, πολλές παρεξηγήσεις. Έγραφα ότι η «Ελένη» αντιμετωπίζεται γενικώς ως απομάκρυνση απ' τον τραγικό κανόνα και χαρακτηρίζεται συνήθως με τον αδόκιμο όρο «τραγικωμωδία», που είναι νεολογισμός. Το ότι περιέχει κωμικές αποκλίσεις, δεν την καθιστά αυτομάτως παράδοξη τραγωδία. Όλες οι τραγωδίες, λιγότερο ή περισσότερο, διαθέτουν τέτοιες αποκλίσεις, όπως παρατηρεί και ο Τάσος Λιγνάδης στο έργο του «Το ζώον και το τέρας». Η «Ελένη» διαθέτει επιπλέον το αινιγματικό χαμόγελο μιας αρχαϊκής «κόρης» και αυτό ακριβώς αποτελεί το μυστικό της αιώνιας χάρης και γοητείας της. (Κάτι που ο Γιάννης Ρίτσος είδε και τόνισε στη δική του «Ελένη».) Είναι μια «κόρη» αγέραστη, όπως δεν γερνά η ψυχή του ανθρώπου, επειδή είναι ποιόν και όχι ποσόν. «Ελένη» είναι η αποκατάσταση της «φιλίας» και η καταδίκη του αντίδικου «νείκους», μέσα στην ψυχή του ανθρώπου. «Ελένη» είναι η αρχή του έρωτα απέναντι στην αρχή του θανάτου, θα έλεγε σήμερα ο Φρόυντ.
Ο Ευριπίδης δεν αποκαθιστά τη λαβωμένη φήμη μιας γυναίκας, αλλά προάγει την ίδια την τραυματισμένη ουσία του ανθρώπου σε αξία καθολική. Δεν συνάδει, άρα, με τη σκέψη των σοφιστών για τον άνθρωπο ως (ποσοτικό) μέτρο αξίας ερήμην της ομορφιάς του κόσμου, όπως λένε. Αντίθετα, την αποκρούει. Ζητάει, ξανά, και πάλι, πίσω, την κλεμμένη του ομορφιά. Δεν πρόκειται όμως για αισθητική κατηγορία, που οι αρχαίοι ηθελημένα αγνοούσαν. Ελένη = καθολική ομορφιά = αρετή. Και, έρωτας = η ομορφιά τού καθόλου κόσμου, πέραν των επί μέρους μορφών. Πρέπει αυτό, σήμερα, να μας γίνει βίωμα, σε μια εποχή έκπτωσης του ανθρώπου μέσα στο άσχημο. Την ώρα που επωάζεται το αυγό του φιδιού, που η ασχήμια γεννά. Δεν πρόκειται για τραγικωμωδία λοιπόν, αλλά για μια αμφίσημη τραγωδία, που κάθεται μέσα μας -όπως ο έρωτας- και γελάει πικρά. Τέτοιο πρέπει να είναι το γέλιο της «Ελένης» - αναστάσιμο.
Η παράσταση, συμπαραγωγή των ΔΗΠΕΘΕ Καλαμάτας και Αγρινίου, που είδα στο Φεστιβάλ Νέας Σμύρνης, σε σκηνοθεσία Βασίλη Νικολαΐδη και μετάφραση Δημήτρη Δημητριάδη, θέλησε να δώσει μια πρωτότυπη απάντηση στην πρόκληση της «Ελένης» και την απέδωσε ως μια σύγχρονη εκδοχή μοντέρνας, κωμικής όπερας, με πολύ χορό, τραγούδι, άφθονες μουσικές. Φοβάμαι, όμως, ότι, παρά τις μεγάλες προσπάθειες των ηθοποιών και των άλλων συντελεστών, το πράγμα εν τέλει ξέφυγε από τον έλεγχό τους, κυλώντας προς την απροκάλυπτη φάρσα. Μόνο φάρσα δεν είναι, όμως, η «Ελένη».
Ένα - ένα τα στοιχεία της παράστασης είναι, ίσως, ενδιαφέροντα, η μουσική (Νίκος Ξανθούλης), η χορογραφία (Αγγελική Στελλάτου), τα σκηνικά - κοστούμια (Σαριδάκης) το πολύ ωραίο τραγούδι της Νίκης Παλληκαράκη, αλλά η συνταγή δεν έδεσε, επειδή απουσίαζε ένα ισχυρό σκεπτικό, έλειπε ένας κεντρικός άξονας. Η παράσταση δεν αποφάσιζε τι ήθελε να είναι και τι όχι, με αποτέλεσμα ο κόσμος να γελά εκεί όπου δεν έπρεπε και να συνοφρυώνεται εκεί όπου δεν όφειλε.
«Σταυρός» των παραστάσεων αυτού του έργου είναι συνήθως η δίσημη «περσόνα» του Μενέλαου και, εδώ, πράγματι, ο Αντώνης Καφετζόπουλος κατάφερε να παρωδήσει πλήρως τον ρόλο... ως ένα κερασφόρο ζώον πολυτελείας και ως ένα πρόσωπο ξεκαρδιστικής συζυγικής κωμωδίας. Γιατί; Η κυρία Πέμη Ζούνη, με όλο τον σεβασμό μου, παίζει μια κενή σουμπρέτα ελαφριάς γαλλικής κωμωδίας. Τον παίζει καλά... αλλά από μέσα του λείπει η Ελένη. Ο «Τεύκρος» του Νίκου Αρβανίτη μοιάζει περισσότερο με τον «καυχησιάρη στρατιώτη» της Κομμέντια και ο «Θεοκλύμενος» του Αντώνη Καρυστινού μένει απροσδιόριστος. Η Νίκη Παλληκαράκη (Θεονόη) σώζει τον ρόλο, τραγουδά θαυμάσια, αλλά είναι μόνη.
