Του Λέανδρου Πολενάκη
Ο “Θρύλος του Μεγάλου Ιεροεξεταστή” του Ντοστογιέφσκι αποτελεί, σύμφωνα με τον διαπρεπή Ρώσο φιλόσοφο και θεολόγο Νικολάι Μπερντιάγιεφ, “την απόλυτη κορύφωση της δημιουργίας του. Εδώ πρέπει κανείς να αναζητήσει τη θετική αντίληψη του συγγραφέα για το θρησκευτικό πνεύμα. Εδώ ενώνονται όλα τα νήματα και λύνεται το θεμελιώδες θέμα της ελευθερίας του ανθρωπίνου πνεύματος. Στον Θρύλο το πρόβλημα αυτό σκεπάζεται και αναπτύσσεται μυστικά. Είναι καταπληκτικό το γεγονός ότι ο Θρύλος, που αποτελεί ύμνο στο πρόσωπο του Χριστού, με μια ασυνήθιστη πέρα για πέρα δύναμη, αναπτύσσεται με το στόμα του άθεου Ιβάν Καραμαζώφ. Ο Θρύλος είναι ένα αίνιγμα. Δεν φαίνεται καθαρά με ποια πλευρά συντάσσεται ο αφηγητής και με ποια ο συγγραφέας. Πολλά σημεία προσφέρονται στην ανθρώπινη ελευθερία για τη λύση του προβλήματος. Και μια πραγματεία περί ελευθερίας πρέπει να στρέφεται πρώτα-πρώτα στο περιεχόμενό της. Έτσι ένα φως αστράφτει μέσα στο σκοτάδι. Στην ψυχή του άθεου επαναστατημένου Ιβάν Καραμαζώφ υψώνεται ένας ύμνος για το πρόσωπο του Χριστού. Η μοίρα του ανθρώπου οδηγεί αναπόφευκτα είτε στον Μεγάλο Ιεροεξεταστή είτε στον Χριστό. Πρέπει να γίνει η εκλογή, γιατί τίποτα τρίτο δεν υπάρχει. Ίσως το τρίτο να είναι μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από την ασαφή γνώση των εσχάτων συνεπειών. Στο σύστημα του Μεγάλου Ιεροεξεταστή η αυθαίρετη βούληση οδηγεί στην απώλεια και στην άρνηση της ελευθερίας του πνεύματος... Είναι καταπληκτικός ο τρόπος της τέχνης που χρησιμοποιεί ο Ντοστογιέφσκι. Ο Χριστός, σε όλο το διάστημα μένει σιωπηλός, στη σκιά". Αντιστέκεται στον τέταρτο πειρασμό, να απαντήσει στον Ιεροεξεταστή, που είναι η εσχάτη ενσάρκωση του Δαίμονα και η εσχάτη ανθρώπινη πλάνη. Επειδή, αν το κάνει, είναι σαν να τον αναγνωρίζει. Ακολουθεί, γι' αυτό, τον δικό του δρόμο της ταπεινότητας, τον κανόνα που θέσπισε ο ίδιος: “Μη αντιστήναι τω πονηρώ".
“Η θετική θρησκευτική ιδέα”, συνεχίζει ο Μπερντιάγιεφ, “δεν βρίσκει την έκφρασή της στον λόγο. Εύκολα μπορεί να εκφρασθεί μόνο η ιδέα της βίας. Η αλήθεια για την ελευθερία αποκαλύπτεται σε αντίθεση με τις ιδέες του Μεγάλου Ιεροεξεταστή. Προβάλλει μέσα από την πορεία της σκέψης του, που αρνείται την ελευθερία του ανθρώπου, εν ονόματι της μελλοντικής ευτυχίας του. Έτσι παρουσιάζεται το πνεύμα του Μεγάλου Ιεροεξεταστή στην Ιστορία με διάφορες μορφές. Ο Καθολικισμός, με το σύστημα της παπικής θεοκρατίας που μεταβάλλει την Εκκλησία σε κράτος, είναι μια από αυτές. Το ίδιο πνεύμα μπορούμε να συναντήσουμε στο Βυζάντιο”, που απέτυχε, συμπληρώνουμε εμείς, να μετατρέψει το κράτος σε Εκκλησία (με τη αρχαιοελληνική σημασία του όρου), όπως επεδίωκε. “Αλλά και σε κάθε Καισαροπαπισμό.” Στον “Θρύλο” ο Ντοστογιέφσκι περιλαμβάνει προφητικά τους επαναστάτες σοσιαλιστές - και όχι μόνο. “Ο Μέγας Ιεροεξεταστής”, γράφει ο Μπερντιάγιεφ, “μπορεί να λάβει ως Αντίχριστος διάφορες, τις πιο αντιφατικές μορφές, από την πλέον καθολική μέχρι την πλέον σοσιαλιστική, από την πλέον καισαρική μέχρι την πιο δημοκρατική.” Όλους όσοι, προσθέτουμε, πιάστηκαν στη διαβολική παγίδα που μας περιγράφει ο Ιβάν Καραμαζώφ. Όλους όσοι, εν ονόματι, δήθεν, της μελλοντικής ευτυχίας των παιδιών του κόσμου, δέχονται να χύνονται τα δάκρυα έστω και μόνο ενός παιδιού που βασανίζεται. (“Παράπλευρες απώλειες”, κατά την κομψή έκφραση των σύγχρονων απανταχού πολεμοκάπηλων.)
Δεν χρειάζεται να πω πολλά για την παράσταση στο “Ίδρυμα Κακογιάννη”. Σε μια λιτά δημιουργική σκηνοθεσία του Κωνσταντίνου Χατζή (άφησε σοφά το κείμενο να μιλήσει), σε άριστη μετάφραση από τα ρωσικά της Βιολέττας Ιωαννίδου, του σκηνοθέτη και της Λυδίας Κονιόρδου, με την υπερούσια ζωντανή μουσική του Ευγένιου Βούλγαρη, στην απλή σκηνική εγκατάσταση της Λείας Ασβεστά και του Κωνσταντίνου Χατζή, φωτισμούς του ίδιου. Θα πω μόνο ότι, πέρα από άρτια θεατρική παράσταση, είναι ένα μείζον πνευματικό γεγονός που πρέπει να ξυπνάει τις κοιμισμένες συνειδήσεις. Η Λυδία Κονιόρδου βρίσκει εδώ, στον ρόλο του Ιεροεξεταστή, ελεύθερα, χωρίς εξωτερικούς καταναγκασμούς, τον αληθινό της προορισμό. Πηγαίνει πέρα από τη συμβατική υποκριτική. Γίνεται ρομφαία, “ετάζουσα νεφρούς και καρδίαν.” Τίποτε άλλο δεν θα προσθέσω.
