Toυ Λέανδρου Πολενάκη
Το έργο του Μπέρναρντ Πόμερανς “Ο άνθρωπος ελέφαντας” μας αφηγείται την αληθινή ιστορία ενός άνδρα, του Τζον Μέρικ, που έζησε στη βικτωριανή Αγγλία στα μέσα του 19ου αιώνα και, ενώ κατά τα λοιπά ήταν απολύτως φυσιολογικός, μάλιστα με υψηλό δείκτη ευφυίας, έπασχε, λόγω μιας γενετικής ανωμαλίας, από τρομακτική παραμόρφωση του σώματος που τον έκανε αποκρουστικό στη θέα. Δεν μπορούσε γι’ αυτό να εργαστεί, ούτε είχε πίσω του μια υποστηρικτική οικογένεια και κατέληξε, για να επιβιώσει, στη “βιομηχανία” των freak shows: τα θεάματα που οργάνωναν αδίστακτοι, απάνθρωποι τυχοδιώκτες, οι οποίοι συγκέντρωναν ανθρώπους με γενετικές παθήσεις και σωματικές δυσπλασίες για να τους παρουσιάζουν σε γιορτές και πανηγύρια έναντι αδρού εισιτηρίου στο φιλοθεάμον κοινό. Ένα είδος ρωμαϊκού τσίρκου “ανθρωπίνων τεράτων”. Μια πρακτική που διατηρήθηκε σχεδόν αλώβητη περίπου μέχρι τα μισά του 20ού αιώνα.
Στο έργο του Πόμερανς παρακολουθούμε τη ζωή του Τζον Μέρικ στο νοσοκομείο του Λονδίνου, όπου κατέφυγε μετά την απόδρασή του από την κόλαση των freak shows έως τον πρόωρο θάνατό του. Βλέπουμε να παρελαύνει εμπρός του ένας άλλος “θίασος”, των πρωταγωνιστών της “καλής κοινωνίας”, που κρύβουν πίσω από συμβατικά χαμόγελα την υποκρισία, τον πουριτανισμό, τον υπερσυντηριτισμό και τον ρατσισμό τους. Τρόμο και απέχθεια απέναντι στο διαφορετικό που επιχειρούν να μεταμφιέσουν σε φιλάνθρωπα αισθήματα θέλοντας να πείσουν για την ανωτερότητα του πολιτισμού τους. Ποιος από τους δύο “θιάσους” είναι ο χειρότερος; Το έργο, σκοπίμως, δεν δίνει απάντηση, αφήνοντας ανοιχτά ερωτήματα: τι είναι ομορφιά, τι ασχήμια; Πώς το μαγικό φίλτρο της τέχνης μεταμορφώνει το άσχημο σε όμορφο; Ποια είναι η σχέση της αισθητικής με την ηθική; Μέχρι ποιου βαθμού και κάτω από ποιες προϋποθέσεις επιτρέπεται να αναλαμβάνουμε αυτοβούλως την ελευθερία των άλλων;
Το έργο, από τη φύση του τραχύ, θα μπορούσε εύκολα να εκπέσει ως παράσταση σε εικόνες σκληρότητας που ενεργοποιούν τον φόβο χωρίς τον έλεο. Αυτό συμβαίνει όταν με πρόσχημα τον ρεαλισμό η σκηνοθεσία “μιμείται” μια πραγματικότητα ακατέργαστη και αμοντάριστη. Ο κόσμος της τέχνης, όμως, είναι ποιητική, ποιοτική, όχι μόνο ποσοτική δημιουργία. Μια “σύσταση πραγμάτων”, με την έννοια του Αριστοτέλη. Τραγική είναι η μίμηση πράξεως, όχι το είδωλό της, η εικόνα, όπως πίστεψε η Αναγέννηση. Αλλιώς μιλάμε για μίμηση από “δεύτερο χέρι”, για απο-μίμηση. Μετέχουμε στη σημασία που αποκτούν τα πράγματα μέσω της τέχνης, όχι στα ίδια τα πράγματα. Σ’ αυτό χρησίμευαν τα προσωπεία στην τραγωδία, στην αποφυγή μιας επίπεδης ανάγνωσης της πραγματικότητας και ενός ρεαλισμού της εικόνας μέσα σε καθρέφτη. Επειδή ξέρουμε τι είναι ο καθρέφτης, αλλά τι είναι η πραγματικότητα, σήμερα, σχεδόν αγνοούμε.
Στην παράσταση που σκηνοθέτησε στο Θέατρο “Vault” ο Κοραής Δαμάτης, στη δόκιμη μετάφραση της Μαρλένας Γεωργιάδη, σε δραματουργική επεξεργασία και διασκευή, φωτισμούς, σκηνικά, κοστούμια του ίδιου και επιμέλεια κίνησης Μαρίζας Τσίγκα, ο κίνδυνος να εκπέσει το έργο σε εικόνες ωμής σκληρότητας εύλογα αποφεύχθηκε. Η σκηνοθεσία σκόπευσε στην εσωτερική, ποιητική αλήθεια του έργου και βρήκε τον στόχο. Χάρη στη δημιουργική χρήση της μάσκας (έξοχες, αληθινά έργα τέχνης οι μάσκες της Ελένης Σουμή και του Σωκράτη Παπαδόπουλου) και χάρη στη σοφή διαχείριση του έμψυχου υλικού, σαν ενός παλλόμενου από αλήθεια θιάσου ζωντανών νευρόσπαστων σε κύκλιο χορό, που παραπέμπαν στο “Δοκίμιο για τη μαριονέτα” του Κλάιστ. Με την “αθωώτητα του θηρίου”, πριν απ' την έκπτωση από τον Παράδεισο που έκανε τον άνθρωπο αυτό που σήμερα είναι. Και ζητείται τώρα η επάνοδός του στο παραδείσιο ξύλο της καταγωγής του, μετά την ολοκλήρωση του επίγειου κύκλου, με γνώση, όχι απλώς επίγνωση του καλού και του κακού: μια επιστροφή στην πλήρη αθωότητα. Έτσι έδωσε η σκηνοθεσία το έργο, αποκαλυπτικά, ως επιστροφή στις πρωταρχές. Συλλογική δουλειά, με στοχαστικά ποικίλη υφολογία και στοχευμένους, συγκλίνοντες ρυθμούς, με άξονα τον άνθρωπο και με έναν κουρδισμένο ισοκέφαλο εκλεκτό θίασο. Με “κορυφαίους” τον Δημήτρη Καρατζιά και τον Περικλή Μοσχολιδάκη να “σέρνουν τον χορό.” Με ισάξιους την έμπειρη Μαρία Καβουκίδη, τον καλό Στέλιο Καλαϊτζή, τον Μιχάλη Καλιότσο, τον Αντώνη Καραθανασόπουλο και τη νεότατη, υποσχόμενη Σοφία Ρούβα.
