Μια ξεχασμένη και άγνωστη σε πολλούς δημιουργία του Σπύρου Παπαλουκά -ακόμα και σε γνώστες του έργου του- υπάρχει στο κέντρο της Αθήνας. Πρόκειται για την εικονογράφηση του ναΐσκου των Αγίων Ταξιαρχών από τον σπουδαίο Έλληνα ζωγράφο, που βρίσκεται εντός του προαύλιου χώρου του ιστορικού 8ου Γυμνασίου - Λυκείου στα Κάτω Πατήσια που άρχισε να λειτουργεί το 1931. Ο ανανεωτής της βυζαντινής αγιογραφίας ιστόρησε την πρωτοποριακή, ακόμα και για την αισθητική της εποχής μας, σύλληψη του αρχιτέκτονα Δημήτρη Μητσάκη, ο οποίος σχεδίασε και υλοποίησε έναν ανοιχτό χώρο με σκεπτικό να μετέχουν στη λειτουργία όλοι οι μαθητές του σχολείου. Η μορφή του ναΐσκου διατηρήθηκε μόνο δύο χρόνια όπως τη σχεδίασε ο Μητσάκης και την εικονογράφησε ο Παπαλουκάς. Οι αγιογραφίες «θάφτηκαν» κάτω από τον ασβέστη, από τους στρατιώτες της Βέρμαχτ των δυνάμεων Κατοχής στην Αθήνα. Και παρέμειναν αφανείς για 70 χρόνια. Το αρχιτεκτονικό σχέδιο κακοποιήθηκε από στενόμυαλους στις αρχές της δεκαετίας του 1950 και παραμένει έτσι ώς τις μέρες μας.
Αυτές τις ημέρες, με αφορμή τη συγκυρία της μεγάλης αναδρομικής έκθεσης της αφιερωμένης στον Σπύρο Παπαλουκά που παρουσιάζεται στο «Ίδρυμα εικαστικών τεχνών και μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη», γίνεται επίκαιρη η αναδίφηση της ιστορίας ενός μικρού αλλά άγνωστου κεφαλαίου που αφορά την περιώνυμη γενιά του '30.
Τα αυστηρά και κοφτά γερμανικά στρατιωτικά παραγγέλματα ηχούσαν σαν ξυραφιές το 1941 στην οδό Νικοπόλεως. Το 8ο, που είχε εγκαινιαστεί μία δεκαετία πριν ως το ««μεγαλύτερο, ωραιότερο και τελειότερο σχολείο της Αθήνας», επιτάχθηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής από τις δυνάμεις του Τρίτου Ράιχ. Αμέσως μετά την ύψωση στον ιστό της σβάστικας ξεκίνησε η διαδικασία αλλαγή χρήσης: τα θρανία έδωσαν τις θέσεις τους στα ράντζα. Το γυμναστήριο μετατράπηκε σε αποθήκη πολεμικού υλικού. Και στον ναΐσκο που βρίσκεται στο κέντρο των πέντε στρεμμάτων προαυλίου αποφασίστηκε να στηθεί το μαγειρείο. Για άγνωστους λόγους -ίσως υγιεινής- αποφασίστηκε να βαφτούν οι τοίχοι.
Τέσσερα χρόνια πριν, το 1937, ο Παπαλουκάς δέχτηκε την πρόσκληση του φίλου του αρχιτέκτονα να εικονογραφήσει την εκκλησία που είχε αφιερωθεί στους Αγίους Ταξιάρχες. Ο Μητσάκης είχε οραματιστεί, όπως σημείωνε, «αντί κλειστού ναϊδρίου ιερόν προστέγασμα, βωμόν τρόπον τινά, ούτως ώστε να δύνανται οι 2.000 μαθητές να παρακολουθούν και να μετέχουν πραγματικώς της λειτουργίας». Ο Παπαλουκάς συνέπλευσε με το παραπάνω ζητούμενο να υπερθεματιστεί η εξωστρέφεια στον ναό.
Ζωγραφίζει την οροφή χωρίς να έχει προσθέσει κάποιο υπόστρωμα. Εσκεμμένα αφήνει ορατό το ανάγλυφο από τους ξύλινους δοκούς που σχηματίστηκε όταν έπηζε το τσιμέντο. Στοιχείο που μεταφέρει μια φυσική αίσθηση σημαντική στο καλλιτεχνικό του σύμπαν. Ενώ οι τόνοι της παλέτας του προέρχονται από το χρωματολόγιο της Αθωνικής πολιτείας. Ένα βαθύχρωμο πλαίσιο περιβάλλει τις ζωηρές σε χρωματικούς τόνους φωτοστεφανωμένες μορφές.
Ιστορεί στην κόγχη του ιερού τη Θεοτόκο σε φόντο σκούρο μπλε και πορφυρό, στον τύπο της Παναγίας Βλαχερνίτισσας. Τα χέρια της Θεομήτορος είναι υψωμένα σε στάση δέησης και στο στήθος της υπάρχει εγκόλπιο με την εικόνα του Ιησού.
Στην οροφογραφία, που ήταν αισθητή από απόσταση λόγω της επικλινούς στέγης, επιλέγει την απεικόνιση του Παντοκράτορα σε κόκκινο μετάλλιο, τον οποίο υποβαστάζουν δύο άγγελοι σε μπλε φόντο. Τη σύνθεση απαρτίζουν ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και η Παναγία πάνω σε νέφη. Τέλος, ο ζωγράφος κόσμησε το λιτό βημόθυρο με δύο φορητές εικόνες της Βρεφοκρατούσας και του Ιησού. Το έργο παραδόθηκε προς χρήση το 1939.
Ύστερα από τις περιπέτειες του πολέμου ο ναός επέστρεψε στη πρωταρχική του λειτουργία. Χωρίς όμως να γίνει η παραμικρή κίνηση για την αποκάλυψη των αγιογραφιών από το ασβέστωμα των ναζί. Το 1953, σε αντίθεση με το σχέδιο του αρχιτέκτονα, η είσοδος της εκκλησίας σφραγίστηκε με τοίχο και περιφράχτηκε με κάγκελα. Επίσης, οι φορητές εικόνες του Παπαλουκά που χάθηκαν τη διάρκεια της Κατοχής αντικαταστάθηκαν με μαζικής παραγωγής λιθόγραφα.
Η παραπάνω κατάσταση παρέμεινε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000, όταν ο τότε διευθυντής του 8ου Δημήτρης Μελιγκώνης ενημερώνεται για την ιστορία του ναΐσκου. Αποφασίζει, με την πολύτιμη συνδρομή ενός παλαιού απόφοιτου του 8ου, του Νίκου Μαλαξού, να οργανωθούν οι απαραίτητες θεσμικές ενέργειες ώστε να σωθεί ό,τι σώζεται από τις τοιχογραφίες. "Το υπουργείο Πολιτισμού ανταποκρίνεται στις εκκλήσεις μας και το 2004 τρεις συντηρητές αναλαμβάνουν το έργο. Ύστερα από μία περίοδο παύσης των εργασιών που συνέπεσαν με τις εκλογές, ολοκληρώνονται οι εργασίας από μια νέα ομάδα το 2007" μας λέει ο κ. Μελιγκώνης.
Εντέλει οι οροφογραφίες αποκαλύφθηκαν κάτω από τα στρώματα της μπογιάς αλλά δεν συνέβη το ίδιο με την παράσταση της Θεοτόκου στο ιερό, η οποία «εξαφανίστηκε» από την υγρασία που πότισε τον τοίχο. Στην οροφή του ναΐσκου παραμένει ένα αισθητικό «τραύμα»: στο κέντρο της παράστασης του Ιησού καρφώθηκε ένας γάντζος για να συγκρατεί έναν παράταιρο πολυέλαιο.
«Είχα προτείνει να αφαιρεθούν οι μετέπειτα παρεμβάσεις στους Άγιους Ταξιάρχες και η ανοιχτή πλευρά για λόγους προστασίας να καλυφθεί με άθραυστο τζάμι. Η πρόταση όμως δεν ευοδώθηκε» μας είπε ο Δημήτρης Μελιγκώνης.
Σήμερα στο 8ο επικρατεί πυρετός εργασιών λόγω της συμμετοχής του στο πρόγραμμα «Ανοικτά Σχολεία» του Δήμου Αθηναίων. Περισσεύματα από τα οικοδομικά υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για τις επιδιορθώσεις στο σχολείο υπάρχουν σε κάθε γωνία. Τα πεντελικά μάρμαρα και μωσαϊκά, που είχαν θαμπώσει από τα τρεχαλητά των παιδιών και των εφήβων, έχουν αποκτήσει ξανά λάμψη. Ενώ από τους τοίχους αναδίδεται η μυρωδιά της φρέσκιας μπογιάς.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο πέντε μέτρων μαντρότοιχος που περικλείει το προαύλιο κατεδαφίστηκε για να μην είναι «περιχαρακωμένος ο χώρος του σχολείου και να δίνεται η δυνατότητα στους κατοίκους της περιοχής να συμμετέχουν ελεύθερα σε δραστηριότητες» όπως μας λέει ο καθηγητής του Πολυτεχνείου Κρήτης, επιμελητής του προγράμματος, Κωνσταντίνος Ουγγρίνης.
Όμως ακόμα δεν έχει τεθεί επί τάπητος αν θα επανέλθει το εκκλησάκι στην αρχική του μορφή. Ιδιοκτησιακά ο ναΐσκος ανήκει στον Δήμο Αθηναίων, όπως και το 8ο Γυμνάσιο - Λύκειο, ενώ μέχρι στιγμής δεν έχει χαρακτηριστεί προστατευόμενο μνημείο, όπως μας ενημερώνει η Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων.
Όσο για την ιστορία των δημιουργών του, ο Νίκος Μητσάκης τραυματίστηκε θανάσιμα σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα δύο μέρες πριν οι Γερμανοί καταλάβουν την Αθήνα, στις 25 Απριλίου του 1941. Ο Σπύρος Παπαλουκάς πέθανε το καλοκαίρι του 1957 και ο ομότεχνος και φίλος του Φώτης Κόντογλου σημείωνε τότε: «Το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν η τέχνη του... Ό,τι έκανε δεν είναι καρπός έμπνευσης που γίνεται με άνεση και φιλαρέσκεια, αλλά είναι καρπός μόχθου και πνευματικού ιδρώτα... Θα κάνουμε σεβαστή τη μνήμη του πονεμένου και άξιου αυτού τεχνίτη».
Και αναμένουμε αυτή η παρότρυνση να γίνει πράξη με το να γυρίσει στη πρωταρχική του μορφή αυτό το ξεχασμένο μνημείο της νεώτερης πολιτιστικής μας κληρονομίας.
