Της Μαρίας Λιλιμπάκη - Σπυροπούλου*
Οι λογοτέχνες, ως ευαίσθητοι δημιουργοί, εντοπίζουν θέσεις, επισημαίνουν χωρικά φαινόμενα και ερμηνεύουν πράγματα μέσω της προβολής της αστικής περιήγησης, της αρχιτεκτονικής και της μικροκλίμακας. Χώροι της σιωπής, των δράσεων ή των θρήνων συγκροτούν τη λογοτεχνική xαρτογράφηση.
Ο P. Modiano αξιοποιεί την αστική xαρτογράφηση ως νοητική περιήγηση για να κοινοποιεί το δράμα και να το καθιστά ρεαλιστικό. Καλλιεργεί τον διάλογο ανάμεσα στα πρόσωπα και στις θέσεις που διατηρούν το αποτύπωμά τους. Στα χαρακτηριστικά των δρόμων αντιπαραβάλλει τις πανομοιότυπες προσόψεις που συμβολίζουν την απώλεια ταυτότητας και δεσμών. Με ευαίσθητες ισορροπίες και σε επάλληλα επίπεδα χρόνου, τα δύσκολα περασμένα σωματοποιούνται σε βαθμό κατασταλαγμένου τρόμου, σε ξενοδοχεία, νοικιασμένα διαμερίσματα, απρόσωπες ανακατασκευές. Δεν γράφει ιστορία παρά μόνο υπαινικτικά. Καταγράφει τις μνήμες, για τις οποίες και βραβεύτηκε, από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και μετέπειτα. Tα έργα του συνιστούν χαρτογράφηση του Παρισιού όπου ο Modiano περιγράφει με λιτό τρόπο, κατηγοριοποιεί και ερμηνεύει τη ζωή των ανθρώπων που πέρασαν από εκεί. Έτσι αντιμάχεται «την ανωνυμία της μεγαλούπολης». Στον αντίποδα της μητρόπολης, ο εκτός των τειχών τόπος είναι αυτός όπου ο συγγραφέας μεγάλωσε. Κλιμακώνοντας, απαντάται η συνοικία, το προάστιο, το χωριό ή μια πόλη με στρατώνα που συμβολίζει την καταπίεση και την ερημιά. Συχνή είναι η χρήση του ξενοδοχείου ως τόπου διαμονής σε ένδειξη προσωρινότητας και εσωστρέφειας. Πολυκατοικίες που περιλαμβάνουν «επιπλωμένα διαμερίσματα», χώρους μεταβατικούς όπου κανείς δεν ζητά ταυτότητα, προσφέρουν καταφύγιο σε όσους βρίσκονται σε κίνδυνο. Τα καφέ είναι μια συχνή παρουσία που συμβάλλει στη ροή συναντήσεων και γεγονότων.
Ο συγγραφέας θεωρεί ότι ο προσδιορισμός των τόπων φέρνει ανακούφιση, ενώ η επιστροφή ακυρώνει τον πόνο. Αναδεικνύει τις ονομασίες των θέσεων για να αποδώσει ρυθμό και ζωντάνια και τις λειτουργίες τους για να σηματοδοτήσει συμβάντα. Όταν δεν αναφέρονται οδοί και πλατείες, το Παρίσι δίνει την εντύπωση του μη-τόπου, του ανώνυμου και φαντασιακού. Ερμηνεύει τις μεταμορφώσεις που προκαλούν οι μοιραίες για το τοπίο παρεμβάσεις: Ισοπεδώνουν κατοικίες, αλλάζουν το τοπίο για να το καταστήσουν όσο το δυνατόν πιο ουδέτερο, για να απαλείψουν μνήμες και ενοχές. Οι διαδρομές και οι γραμμές του μετρό είναι παρούσες αναδεικνύοντας παύσεις, πυκνώσεις και απρόβλεπτα παρενθετικές καταστάσεις.
Ο συγγραφέας εισάγει δύο έννοιες - ορόσημα: Το «σταθερό σημείο» και τις «ουδέτερες ζώνες». Το πρόβλημα, γράφει, είναι να βρεθούν σταθερά σημεία, σημεία αναφοράς όπως οι διευθύνσεις των ανθρώπων, απ' όπου και οι συνήθεις διαδρομές τους. Για ανεπαίσθητο λόγο, οι φορτισμένες θέσεις ασκούν μια απροσδιόριστη έλξη, είναι άυλοι μαγνήτες ή ταυτίζονται με το "περιθώριο όπου απολαμβάνεις κάποια ασυλία", όπως οι σιωπηλές συνοικίες γύρω από τις σιδηροδρομικές γραμμές, τις πεζογέφυρες, τους στρατώνες, συνοικίες αναχωρήσεων, τόποι γεμάτοι σημεία φυγής. Εκεί, τη διακίνηση ακολουθεί η εγκατάλειψη, το άφωνο διαδέχεται το φευγαλέο. Κάποιες εγκαταστάσεις λειτουργούν ως ρωγμή στον αστικό ιστό, ως ζώνη διαχωριστική. Πρόκειται για τους θύλακες στο σώμα της πόλης, τους τόπους που αμήχανα αντιμετωπίζει η πολιτεία, που σκόπιμα απομονώνει η οικονομική τάξη και όπου οι εκκαθαρίσεις και αναπλάσεις ανατρέπουν τις αξίες. Αυτοί ωστόσο είναι τόποι δυσεξήγητοι και φορτισμένοι με συμπυκνωμένα νοήματα από παρελθόντες χρόνους.
Ο Modiano πειραματίζεται στην επανάληψη ιδεών, προσώπων και καταστάσεων (deja-vu). Τα έργαλειτουργούν ως επαναφορά του ανεξάρτητου και επαναστατημένου νέου, κάτι που υπήρξε και ο ίδιος. Το deja-vu χρησιμοποιείται για να προβληθεί η αντίδραση και η ανυπακοή ως αντίσταση. Η γραφική του απεικόνιση είναι η κυκλωτική κίνηση των ηρώων.
Στα επίπεδα δράσης προστίθεται και αυτό της φωτογραφίας, που αφήνει το παρόν και γλιστρά εκεί όπου ο χρόνος σταμάτησε στις πύρινες λεπτομέρειες που σημάδεψαν τις ζωές.
Ο χώρος αποτελεί οργανικό στοιχείο στα έργα του P. Modiano, στοιχείο που το χειρίζεται με ακρίβεια και ρυθμό. Είναι φορτισμένο με μνήμες που επιβιώνουν δραματοποιημένες. Τα έργα του περιλαμβάνουν λανθάνοντα νοήματα, συμβολισμούς και βιώματα ενεργής ηθογραφίας. Ο χρόνος και οι τρομακτικές αλλαγές που επιφέρει αποδίδονται μέσω της ποιοτικής αλλαγής των χώρων συνδέοντάς τους άρρηκτα πλέον.Με δομή δοκιμίου, με απέριττες περιγραφές και λόγο γειωμένο, αποδίδει το δράμα του εγκλεισμού και της εξόντωσης ανθρώπων αλλά και το σκοτεινό κλίμα της ναζιστικής κατοχής. Νιώθεις ότι σπάνια περιγράφεται το καθεστώς των στρατοπέδων συγκέντρωσης με τόση τραγικότητα όσο εδώ και συγχρόνως χωρίς μελοδραματισμούς και ανατριχιαστικές περιγραφές παρά μόνο με αναχωρήσεις και σιωπές. Ο Modiano σε προκαλεί να περιηγηθείς για να νοιώσεις το δράμα, να μοιραστείς το συναίσθημα και να συλλογιστείς πάνω στην εμπειρία της απομόνωσης, της καταπίεσης και του πολέμου.
* Η Μαρία Λιλιμπάκη - Σπυροπούλου είναι δρ Αρχιτέκτων - αρχαιολόγος
