Το λευκό "ως ταίριαζε πολύ" διαλέγει ο Γιάννης Ψυχοπαίδης απ' όλα τα χρώματα για να υποδεχτεί τη νέα χρονιά. "Το λευκό που περιέχει το πένθος αλλά και την ελπίδα μιας νέας καθαρότητας". Και από τους στίχους, προτάσσει εκείνον του Ελύτη: "Nα είστε ενοχλητικοί, να είστε η άμμος και όχι το λάδι στα γρανάζια του κόσμου", για να επισημάνει τη λειτουργία της τέχνης και να υπενθυμίσει τα αιτούμενα της εποχής.
Στην αναδρομική έκθεσή του χαρακτικής "Το Κόκκινο και το Μαύρο" που φιλοξενεί το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης στέκεται στον στίχο του Σαχτούρη: "Κόλαση / με τόσο φως / δεν το περίμενα / στρίβοντας τη γωνιά / ν' αντικρύσω το μαύρο κόκκινο" ("Στιγμές", 1962). Και στην έκθεσή του - σπονδή στον Κ.Π. Καβάφη "Επάγγελμα: Ποιητής", που φιλοξενεί ο πολυχώρος των εκδόσεων Μεταίχμιο, μέσα από τις καβαφικές φωτοσκιάσεις αναστοχάζεται τον ποιητικό κόσμο του Αλεξανδρινού "με τα όπλα της ζωγραφικής".
Η τέχνη του παρουσιάζεται σε όλες της τις εκδοχές τον φετινό χειμώνα στην Αθήνα. Αντίδοτο στο παγωμένο γκρι των ημερών. Ευκαιρίας δοθείσης, λοιπόν, με μπόλικες αφορμές και άλλα τόσα "γιατί;" κατά νου, τον συναντάμε. Ο γνωστός ζωγράφος μάς ξεναγεί στο εργαστήρι του και εξηγεί ήρεμα και απλά. Το φως και οι σκιές, το χρώμα και τα υλικά, τα πρόδηλα και οι υπαινιγμοί μιας τέχνης, της τέχνης του, και μιας εποχής, της εποχής μας, επανέρχονται διαρκώς σ' αυτήν την κουβέντα.
Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
* Δεν φοβηθήκατε την αναμέτρηση με ένα τέτοιο ποιητικό μέγεθος, όπως αυτό του Καβάφη;
Κατ' αρχήν δεν είναι αναμέτρηση, είναι μία υπόκλιση κι αυτό περιέχει το στοιχείο του διαλόγου που κάνει τις τέχνες να συναντώνται σε ένα καινούριο εκφραστικό επίπεδο, αναζητώντας η καθεμία την αυτοτέλεια και την εκφραστική της ανεξαρτησία, αντλώντας όμως και οι δύο, ζωγραφική και ποίηση, από το ίδιο πλούσιο υπέδαφος της ευαισθησίας.
* Πώς μπορεί να μεταφραστεί ένα πλήρες εκφραστικό σύστημα όπως είναι ο ποιητικός λόγος, και μάλιστα ένας πολύπλευρος λόγος όπως του Καβάφη, σε ένα άλλο σύστημα, αυτό της ζωγραφικής, που θεμελιώνεται σε διαφορετικούς αντιληπτικούς κώδικες;
Δεν είναι δυνατό να μεταφραστεί, γιατί ο μεταφραστής είναι πάντα "προδότης". Για να αποφύγουμε την προδοσία διαλέγουμε την ισότιμη ελευθερία των τεχνών που δεν εικονογραφεί η μία την άλλη, αλλά μεταφέρει το σύμπαν της μιας μέσα από το συντακτικό και τη γραμματική της άλλης.
* Ο Καβάφης ήταν ένας ποιητής πλήρης γλωσσικών και ποιητικών αντιφάσεων. Η ζωγραφική σας μοιάζει ευκρινής, βέβαιη και αποφασισμένη. Πώς επικοινωνούν τόσο διαφορετικές καλλιτεχνικές στρατηγικές;
Δεν είναι και τόσο διαφορετικές, με την έννοια ότι αυτό που με αφορά σήμερα είναι μια εικαστική βιογραφία του Καβάφη κι όχι εικονογράφηση των ποιημάτων του. Προσπαθώ να διεισδύσω στον ποιητικό κόσμο με τα όπλα της ζωγραφικής, αναδεικνύοντας το πρόσωπο του ποιητή που είναι το φυσικό και το ποιητικό του πρόσωπο. Όπως και στον Καβάφη, αναζητώ κι εγώ τα αποσπάσματα μιας πραγματικότητας, ζωγραφίζω τις μνήμες μιας ζωής κι ενός περιβάλλοντος που η ποίησή του άνθησε με όλες τις κρυφές και φανερές του αλήθειες.
* Ποιος είναι λοιπόν ο Καβάφης του Ψυχοπαίδη;
Θα 'λεγα ότι ο Καβάφης ο δικός μου είναι ο Καβάφης της ζωγραφικής. Ένα ζητούμενο δηλαδή που μόνο με όρους εικαστικούς μπορεί να αναζητηθεί. Τελικά ο Καβάφης είναι η ίδια η ζωγραφική πράξη, θα έλεγα, που κι αυτή αναζητεί τις φανερές και κρυφές χειρονομίες της, τα ινδάλματά της και τις μνήμες ζωής της που μέσα από τη βιογραφία του "άλλου" ψάχνει τη βιογραφία του εαυτού. Κι εκει μέσα χωράνε όλες οι καβαφικές εικόνες, οι αισθήσεις, τα συναισθήματα, τα πάθη, οι αναστολές κι ό,τι άλλο ορίζει την πραγματική αυθεντική ζωή.
* Και το χρώμα ακόμα;
Λίγο πριν τυπωθεί το βιβλίο που συνοδεύει την έκθεση, ενώ δεν ήταν καθόλου στην πρόθεσή μου, στάθηκα και έγραψα ένα μικρό κείμενο στο οποίο αναζητούσα το χρώμα, όχι το ποιητικό, αλλά το εικαστικό, μέσα στην ποίησή του. Ανακάλυψα ότι ήταν σχεδόν ανύπαρκτη η παρουσία του χρώματος στην ποίησή του. Με ελάχιστες εξαιρέσεις που αφορούσαν δευτερεύουσας σημασίας αναφορές και με μοναδική απόκλιση το "σαπφείρινο μαβί", ένα χρώμα που υπάρχει κυριολεκτικά σαν αυτοαξία, το χρώμα στον Καβάφη λειτουργεί υποστηρικτικά, για να βοηθήσει ακόμη περισσότερο τις αναφορές στα πρόσωπα και τις καταστάσεις. Λειτουργεί υποστηρικτικά με δευτερεύουσα σημασία. Αυτό που κυριαρχεί στην καβαφική ποίηση είναι οι σχέσεις φως/σκιά, μαύρο/άσπρο, ημέρα/νύχτα, έννοιες που ταιριάζουν απόλυτα με την υπαρξιακή ακρίβεια αυτής της ποίησης, κάτι που θα έκανε το χρώμα να φαίνεται σαν περιττή πολυτέλεια.
* Άχρωμος ο Καβάφης;
Άχρωμος ως προς τα φυσικά χρώματα αλλά βαθιά "χρωματισμένος" ως προς τους ρυθμούς και τη δομή της βαθιά υπαρξιακής, λιτής κυριολεξίας που είναι η ποίησή του. Το φως και η σκιά είναι τα ενδεικτικά στοιχεία μιας τρομερής ρήτρας, ζωή-θάνατος, φως-σκοτάδι, που κάνει αυτή την ποίηση να μη δέχεται καμιά χρωματική παρέμβαση. Εγώ προσπάθησα να μεταφέρω τους ποιητικούς ρυθμούς με τα χρώματα της ζωγραφικής και όχι με τους όρους της εικονογραφίας.
* Από τις φωτοσκιάσεις του Καβάφη στο ασπρόμαυρο της χαρακτικής ή επί του προκειμένου στο «Κόκκινο και το Μαύρο» του χαράκτη Ψυχοπαίδη. Πού συμπλέει και πού διαφοροποιείται ο ζωγράφος από τον χαράκτη;
Δεν διαφοροποιείται. Θα έλεγα ότι η χαρακτική ενυπάρχει μέσα στη ζωγραφική σαν ένα μεγάλο μάθημα λιτότητας, αυστηρότητας, κυριολεξίας και έρευνας σε σχέση με τα υλικά. Η έκθεση στο ΜΙΕΤ είναι μια έκθεση όπου κυριαρχεί το μαύρο με την υπόμνηση του κόκκινου. Πέρα από το εμβληματικό μυθιστόρημα του Σταντάλ, που χωρίς να το καταλάβει μας χάρισε έναν τίτλο, είναι η ίδια η χαρακτική που έδωσε τον τίτλο στην αναδρομική αυτή έκθεση. Ξεκινώντας από τις αρχές της δεκαετίας του '60 με την αναταραχή, τις πολιτικές αμφισβητήσεις και τις κινητοποιήσεις στην αναζήτηση ενός άλλου, διαφορετικού δημοκρατικού κόσμου, η χαρακτική με συνόδεψε ζητώντας μου να ισορροπήσω την πολύχρωμη απαίτηση της ζωγραφικής με κάτι πυκνό, λιτό και εκφραστικά απέριττο. Κι αυτό ήταν κάτι που διαρκώς είχα ανάγκη από τη χαρακτική, το να εκφράζει δηλαδή και να συνοψίζει την εικαστική αλήθεια με μια αποφασιστικότητα, μια αμεσότητα και μια οικονομία των μέσων, βασικό και αναγκαίο στήριγμα για οποιαδήποτε καλλιτεχνική έκφραση. Παράλληλα με τη ζωγραφική μου, η χαρακτική έτρεχε πάντα από δίπλα και με δίδασκε αυτά που κινδύνευα να ξεχάσω μέσα από τον ζωγραφικό χρωματικό πληθωρισμό. Το συγκινητικό είναι ότι αυτό το στοιχείο εξακολουθεί να υπάρχει μέχρι σήμερα, κάτι που γίνεται φανερό σ' αυτή την αναδρομή από το 1962 μέχρι σήμερα.
* Και διαρκώς ανάμεσα στη ζωγραφική και τη χαρακτική σας παρεμβάλλεται η ποίηση. Στη χαρακτική σας ωστόσο και η πολιτική αποκτά πιο ευκρινή μορφή.
Η γενιά μας, η γενιά του '60, ανακάλυπτε τον κόσμο σαν ένα αδιαίρετο σύνολο πνευματικής, κοινωνικής, προσωπικής και συλλογικής οντότητας. Ανακαλύπταμε την ποίηση και τα συμφραζόμενά της στην καθημερινότητά μας. Μια καθημερινότητα όμως που ήταν κοινωνικά και πολιτικά ώριμη, ή έτσι πιστεύαμε, έτοιμη να την αλλάξουμε. Οι ατομικές ευαισθησίες ήταν δεμένες αδιάλειπτα με τα κοινωνικά αιτήματα. Το ατομικό και το συλλογικό σε ένα ενιαίο βίωμα ζωής. Ο στίχος του Σαχτούρη, που τον ανακάλυψα λίγο πριν τυπωθεί το βιβλίο που συνοδεύει την έκθεση και περιέχει όλο μου το χαρακτικό έργο, γραμμένος κι αυτός το 1962 που είναι και το πρώτο χαρακτικό της έκθεσης, λειτουργεί εμβληματικά γι' αυτό που γεννήθηκε στην ταραγμένη δεκαετία του '60, αλλά και προφητικά γι' αυτό που θα ακολουθούσε μέχρι σήμερα στο έργο μου. Βρήκα τον τίτλο της έκθεσης ήδη διατυπωμένο σε ανύποπτο χρόνο στον στίχο αυτού του μεγάλου ποιητή, ενός τρυφερού και αμείλικτου εκφραστή μιας ολόκληρης εποχής. Αυτά λοιπόν που ζούσαμε μαχητικά στους δρόμους ως φοιτητές, περνούσαν την ίδια μέρα στο καβαλέτο, στο χαρτί, στις εικόνες μας.
* Σήμερα τι γίνεται;
Σαφώς τα πράγματα σήμερα δεν μπορούν να διατυπωθούν ούτε με τις ίδιες μορφές ούτε με τους ίδιους τρόπους. Η αίσθηση που εισπράττουμε είναι μιας κοινωνίας σε εγρήγορση και στασιμότητα ταυτόχρονα, μια στατικότητα εν κινήσει. Και ταυτόχρονα η αίσθηση ότι στο υπέδαφος βράζει μια ενέργεια η οποία κανείς δεν ξέρει πότε θα ξεχειλίσει, πώς θα ξεσπάσει και τι μορφή θα πάρει. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, έτσι όπως έχει ευτελιστεί τα τελευταία χρόνια, δεν θα μπορέσει για πολύ να αποδεχτεί αυτή την απόλυτη, συγκροτημένη, μεθοδευμένη καταπίεσή της. Ήδη συγκρουσιακές μορφές είναι φανερές και μην ξεχνάμε ότι ο άνθρωπος στην απόλυτη απαξίωσή του δεν έχει να χάσει τίποτα περισσότερο από τις αλυσίδες του. Η τέχνη καλό θα ήταν να αναστοχάζεται την εκφραστική της λυτρωτική δύναμη και να αναζητεί την αλήθεια όχι σε εύκολες κοκεταρίες, όχι σε μικροαστικούς καθωσπρεπισμούς, αλλά στο καίριο, το ουσιώδες και το ανατρεπτικό. Το στοιχείο της αμφισβήτησης είναι το στοιχείο που κάνει την τέχνη αληθινή, αυθεντική και κοινωνικά χρήσιμη. Και κυρίως την κάνει να αισθάνεται τον πραγματικό λόγο της ύπαρξής της, δηλαδή, όπως λέει και ο Ελύτης, "Nα είστε ενοχλητικοί, να είστε η άμμος και όχι το λάδι στα γρανάζια του κόσμου".
* Πώς εξηγείται το γεγονός ότι, ενώ τα τελευταία δύο χρόνια παρατηρούμε μια έκρηξη καλλιτεχνικών γεγονότων, διακρίνουμε ταυτόχρονα και μια αμηχανία συγκρότησης ευκρινών τάσεων; Σαν να βλέπουμε πράγματα ατάκτως ερριμμένα. Βλέπετε να μπορεί να συγκροτηθεί ένας πιο συμπαγής, όχι ομοιογενής, βηματισμός;
Είμαστε ακόμα στον απόηχο της εποχής της ατομικότητας που σκληρά αντιστέκεται και επιβιώνει. Βιώνουμε τις οδυνηρές συνέπειες μιας μακροχρόνιας πολιτικής του ατομισμού, που κάνει τους ανθρώπους να κλείνονται στις ατομικές τους κυψέλες, λες και η ευτυχία μπορεί να κερδηθεί ως ατομικό αγαθό όταν η κοινωνία καταρρέει γύρω. Πρέπει να αναδειχτεί μια νέα συλλογικότητα, κάτι που ήδη υπάρχει ως ενεργό αίτημα μέσα στην κοινωνία και αρχίζει δειλά αλλά ουσιαστικά να μορφοποιείται μέσα σε ομάδες αλληλεγγύης ή ομάδες τέχνης. Μέσα σ' αυτές μπορεί να αναζητηθεί και να αναδειχτεί αυτή η αισθητική στάση που θα επανενεργοποιήσει την ηθική διάσταση της κοινωνίας και της τέχνης και θα συνωμοτήσει υπέρ του καλού. Να αναζητηθεί η αλήθεια όχι ως δόγμα, αλλά ως ένα διαρκές, ανοιχτό ερωτηματικό.
* Πώς νοηματοδοτείτε την έννοια "στρατευμένη τέχνη";
Ως την τέχνη που στρατεύεται υπέρ της κοινωνίας για να ανατρέψει τα στερεότυπά της και να βαθύνει τους προβληματισμούς της σε σχέση με τον εαυτό της και την ιστορία της. Μια τέχνη τελικά που δεν λειτουργεί σε ένα κλειστό ενυδρείο, αλλά συνδέεται άμεσα, κι αυτή θα είναι η δύναμή της, με τα κοινωνικά κινήματα και τους κοινωνικούς αγώνες. Άρα η ποίηση, η πολιτική διαμαρτυρία, ο ερωτικός λόγος και η κοινωνική εγρήγορση, η πολιτική ένταξη και η σύνδεση του προσωπικού με το συλλογικό στην αναζήτηση διαρκώς νέων εκφραστικών μορφών είναι το περιεχόμενο και ο στόχος μιας ζωντανής σημερινής τέχνης.
* Να μπούμε στο εργαστήρι σας; Δουλεύετε με ποικίλα υλικά. Σας καθοδηγούν αυτά ή τα υποτάσσετε, ώστε να πειθαρχήσουν στη ζωγραφική σας βούληση; Πού διαφέρει η εκφραστική χρήση του υλικού από την "κολακεία" του;
Η αναζήτηση των νέων υλικών είναι μέσα στον εσωτερικό χαρακτήρα της τέχνης να απλώνεται σε καινούργια πεδία και να κατακτά καινούργιες μάχες. Και οι μάχες, ακόμα και όταν συνοδεύονται από μία ήττα, μπορούν να παραμείνουν ενδιαφέρουσες και να οδηγήσουν στο επόμενο βήμα προς τα μπρος. Δηλαδή, να παλέψουν με την αντίσταση ενός υλικού, να το υποτάξουν ώστε να φέρει ο δημιουργός στα μέτρα του το υλικό και όχι αυτό να καθορίσει την έκφρασή του. Έτσι, από τα έργα πάνω στον Καβάφη μέχρι τις ξυλογραφίες, τις χαλκογραφίες και τις λιθογραφίες της χαρακτικής μου δουλειάς το ζητούμενο ήταν μονίμως καινούργια εκφραστικά πεδία, όχι ως αυτοσκοπός, αλλά περισσότερο ως αναστοχασμός πάνω στην ίδια την τέχνη και τη θεματολογία της.
* Εργάζεστε με φως ημέρας, με φως τεχνητό ή δεν σας ενδιαφέρει;
Εργάζομαι με όλα τα είδη του φωτός, ακόμα και με το φως της νύχτας. Και κατ' εξαίρεση με το φυσικό φως της υπαίθρου μόνο τον Αύγουστο και μόνο στην Κεφαλλονιά όπου υποδύομαι τον "καλλιτέχνη του 19ου αιώνα" στον ρόλο του υπαιθριστή ενός μοναδικού τοπίου.
* Υπ' αυτόν το ρόλο, σας ενδιαφέρει η παρατήρηση του φυσικού φαινομένου ή η παρατήρηση των εικόνων που παράγονται από τη βιομηχανία, την ποίηση; Το ρωτώ αυτό γιατί κεντρικό στοιχείο της ζωγραφικής σας είναι η εικόνα πάνω σε εικόνα, η εικόνα που επανερμηνεύει μια εικόνα, η φωτογραφία μέσα στο πλάνο.
Είναι το φυσικό φαινόμενο μιας κοινωνίας που αυτοπαρουσιάζεται. Με αφορά εικαστικά κάθε πράγμα που είναι στοιχείο μιας καθημερινότητας, τα καθημερινά υλικά της ζωής, τα πιο ετερόκλητα στοιχεία του βίου και των ιδεών και το πώς συναρτώνται μέσα σε αιφνιδιαστικές προσμείξεις. Αυτές οι νέες συνθέσεις της ζωής μού φανερώνουν το πολύσημο, το αντιφατικό, το σύνθετο μιας αλήθειας που είναι πολύ δύσκολο να καταγραφεί, αλλά πολύ γόνιμο και γοητευτικό να την επεξεργαστούμε σαν καλλιτεχνική πρώτη ύλη.
* Γιατί επιλέξατε να χρησιμοποιήσετε στοιχεία της ποπ αρτ στη δουλειά σας, ακόμα και την περίοδο της ομάδας των ρεαλιστών - γενικότερα του κριτικού ρεαλισμού; Τι έδινε η αμερικάνικη ποπ σ' ένα λαό που υπέφερε από την "αμερικανοκίνητη" Χούντα;
Όπως η ποπ αρτ όταν γεννήθηκε, πριν τυποποιηθεί, περιείχε στοιχεία μιας κριτικής αμφισβήτησης της κοινωνίας και της μαζικότητάς της, έτσι και η δική μας καλλιτεχνική γενιά, αγνοώντας σε μεγάλο βαθμό τα καλλιτεχνικά συμβαίνοντα εκτός Ελλάδος, όρισε μια δικιά της αισθητική κριτική τέχνη αμφισβητώντας και αμφιβάλλοντας για την κατεστημένη αισθητική και την κατεστημένη κοινωνία της εποχής της. Συνέβη πράγματι το παράδοξο να γεννηθεί στην Ελλάδα ένα παράλληλο καλλιτεχνικό κίνημα αμφισβήτησης (Νέοι Έλληνες Ρεαλιστές, Κέντρο Εικαστικών Τεχνών) που στόχευαν στην ίδια κριτική πάνω στην εμπορευματοποίηση, τον μαζικό καταναλωτισμό και τον πολιτικό και πολιτιστικό επεκτατισμό του αμερικάνικου ονείρου.
* Οι σύγχρονοι Έλληνες ζωγράφοι, ας πούμε οι μεταπολεμικές γενιές, πάσχουν και δεν έχουν κερδίσει μια διακριτή διεθνή θέση όπως π.χ. οι ποιητές. Τι εμποδίζει την ελληνική τέχνη να διεμβολίσει τη διεθνή σκηνή;
Η γλώσσα μας ως μια διαχρονία ήταν πάντα μια πολύ ισχυρή πολιτιστική προϋπόθεση που γέννησε τους μεγάλους στοχαστές του πνεύματος και της ποίησης στην Ελλάδα. Οι εικαστικές τέχνες είχαν να αντιμετωπίσουν και να αναμετρηθούν με μια συνέχεια αιώνων της μεγάλης ευρωπαϊκής τέχνης, μιας τέχνης επεξεργασμένης μέχρι το μεδούλι της. Μιας τέχνης βαθιά επεξεργασμένης και βαθιά σκεπτόμενης, η οποία πάντα στηριζόταν σε έναν μεγάλο πολιτιστικό πλούτο που εξελισσόταν δημιουργικά μέσα στους αιώνες. Σε μια χώρα με τραυματισμένη σχέση με την ταυτότητά της και χαμένη μέσα στις αντιφάσεις, τις ιδεοληψίες και το διαχρονικό έλλειμμα παιδείας της, υπήρξε δύσκολο να βρεθούν κοινοί τόποι με την ευρωπαϊκή διαδρομή του πνεύματος.
* Απ' όλα τα χρώματα ποιο διαλέγετε για να υποδεχτείτε τη νέα χρονιά;
Το λευκό "ως ταίριαζε πολύ". Το λευκό λοιπόν που περιέχει όλα τα χρώματα, το πένθος, αλλά και την καθαρότητα μιας νέας ελπίδας ή την ελπίδα μιας νέας καθαρότητας.
Ολόκληρη η συνέντευξη του Γιάννη Ψυχοπαίδη στο www.avgi.gr
