Live τώρα    
15°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αραιές νεφώσεις
15 °C
13.4°C16.3°C
1 BF 77%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αυξημένες νεφώσεις
14 °C
12.2°C15.7°C
1 BF 64%
ΠΑΤΡΑ
Ασθενείς βροχοπτώσεις
14 °C
13.8°C15.4°C
2 BF 86%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
17 °C
15.4°C18.0°C
2 BF 60%
ΛΑΡΙΣΑ
Σποραδικές νεφώσεις
12 °C
11.9°C13.5°C
0 BF 87%
Ιάσονας Χανδρινός, ιστορικός: / Ιάσονας Χανδρινός: Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν μια ανελέητη μονομαχία εξαφάνισης των πόλεων του αντιπάλου
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Ιάσονας Χανδρινός, ιστορικός: / Ιάσονας Χανδρινός: Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν μια ανελέητη μονομαχία εξαφάνισης των πόλεων του αντιπάλου

"Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν 'αστυκτονικός'" λέει ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός διευκρινίζοντας ότι Σύμμαχοι και Άξονας επιδίδονταν συχνά σε "μια ανελέητη μονομαχία με την κάθε πλευρά να προσπαθεί να εξαφανίσει τον αστικό ιστό της άλλης".

Στο καινούργιο βιβλίο του "Πόλεις σε πόλεμο 1939 - 1945. Ευρωπαϊκά αστικά κέντρα υπό γερμανική κατοχή" (εκδ. Μωβ Σκίουρος) ερευνά συγκριτικά την επίδραση της γερμανικής κατοχής στις ευρωπαϊκές πόλεις αναδεικνύοντας τον κατεχόμενο αστικό χώρο σε προνομιακό χώρο παρατήρησης όλων των φαινομένων που αναπτύσσονται, από την καθημερινή συνύπαρξη και τη θεσμική συνεργασία μέχρι την ένοπλη βία και την εξέγερση. Με αφορμή το βιβλίο ο Ιάσονας Χανδρινός μας μιλάει για λιγότερο γνωστές και άγνωστες ιστορίες και πτυχές της κατοχής.

* Τι καινούργιο προσθέτει το βιβλίο σας στις γνώσεις μας για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο; Προσθέτει νέα δεδομένα ή άγνωστες πτυχές;

Το βιβλίο είναι μια οριζόντια ανάγνωση της γερμανικής κατοχής στα ευρωπαϊκά αστικά κέντρα από το 1939 έως το 1945 γύρω από τέσσερις θεματικούς άξονες: καθημερινότητα, οικονομία, εξουσία και αντίσταση. Αυτές οι παράμετροι δεν παρουσιάζονται παραθετικά, αλλά συνδέονται μεταξύ τους με μια σχέση αιτίας - αποτελέσματος, με βασική υπόθεση εργασίας τη διαλεκτική πόλης και πολέμου. Δεν επιλέγω τον αστικό χώρο ως ακίνητο σκηνικό συμβάντων, αλλά διερευνώ πώς τα γεγονότα της κατοχής -η καθημερινότητα, η βία, οι οικονομικές σχέσεις, η αντίσταση, τα αντίποινα- διαμόρφωσαν αλλά και διαμορφώθηκαν από το περιβάλλον κάθε πόλης, τη δημογραφία, τη δόμηση, την ταξική της γεωγραφία και το συμβολικό της κεφάλαιο.

Δούλεψα εκτεταμένα με γερμανικά αρχεία, τα οποία προσφέρουν ένα πολύτιμο σώμα πληροφοριών που αποκαλύπτουν το σκεπτικό της ίδιας της κατοχικής εξουσίας, άρα βοηθούν στον εντοπισμό αποκλίσεων και συγκλίσεων, ομοιοτήτων και διαφορών από χώρα σε χώρα κι από πόλη σε πόλη. Γενικώς, στο βιβλίο υπάρχουν πολλά «άγνωστα» περιστατικά τα οποία φιλοδοξούν να συγκροτήσουν μια συγκριτική μονογραφία, κάτι που, όσο έχω διαπιστώσει, γενικώς απουσιάζει.

* Η φωτογραφία στο εξώφυλλο απεικονίζει οδοφράγματα κατά την εξέγερση της Κοπεγχάγης τον Ιούνιο του 1944; Δεν είναι πολύ γνωστό γεγονός. Τι γνωρίζουμε γι' αυτήν την εξέγερση;

Τα γεγονότα του Ιουνίου του 1944 στην Κοπεγχάγη ξεκίνησαν με μια βομβιστική επίθεση της οργανωμένης δανέζικης αντίστασης σε ένα εργοστάσιο πυρομαχικών που οδήγησε σε εκτελέσεις αντιποίνων. Την επόμενη κιόλας μέρα ξεκίνησε μια χιονοστιβάδα με τη μορφή απεργιών, διαδηλώσεων και ένοπλων συγκρούσεων με τα κατοχικά στρατεύματα για σχεδόν ένα δεκαήμερο. Σκοτώθηκαν σχεδόν 90 πολίτες και τραυματίστηκαν πάνω από 600. Κι όλα αυτά σε μια πόλη η οποία όλο το προηγούμενο διάστημα δεν είχε υποστεί βία που να εξηγεί, έστω και επιφανειακά, αυτό το ξέσπασμα.

Ήταν ένα εξεγερσιακό γεγονός στη διατομή μεμονωμένων ένοπλων ενεργειών, συνδικαλιστικής κινητοποίησης και αυθόρμητης λαϊκής αντίδρασης. Μια απότομη πύκνωση της φορτισμένης ψυχολογίας της μάζας που μόνο σε ένα σύγχρονο αστικό κέντρο που βιώνει κρίση -πόσο μάλλον στρατιωτική κατοχή- τη συναντά κανείς. Η φωτογραφία αυτή με «χτύπησε» ως η απόλυτη εικονοποίηση των διαχρονικών χαρακτηριστικών μιας λαϊκής εξέγερσης και επιλέχθηκε για εξώφυλλο γιατί η συγκεκριμένη λήψη θα μπορούσε να είναι οπουδήποτε και οποτεδήποτε.

* Όταν μιλάμε για αστικά κέντρα υπό κατοχή, τι πρέπει να έχουμε στον νου μας;

Αρχικά ότι ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν πόλεμος «αστυκτονικός», βλέπε Λένινγκραντ, Δρέσδη, Χιροσίμα, Ναγκασάκι κ.ο.κ. Οι καταστροφές πύκνωναν γύρω από τις πόλεις, οι οποίες είχαν μετατραπεί σε χώρους συγκέντρωσης στρατευμάτων και εφοδίων, πνεύμονες ζωής και κυψέλες μαζικού θανάτου. Η αναμέτρηση Συμμάχων και Άξονα προσέλαβε συχνά τον χαρακτήρα μιας ανελέητης μονομαχίας, με την κάθε πλευρά να προσπαθεί να εξαφανίσει τον αστικό ιστό της άλλης.

Το 1939 οι Βρετανοί προετοιμάζονταν για σαρωτικούς γερμανικούς βομβαρδισμούς και εξεγέρσεις πείνας στις εργατικές συνοικίες του Λονδίνου. Το 1942 οι Αμερικανοί είχαν ένα μόνιμο άγχος ότι η ιαπωνική αεροπορία θα βομβάρδιζε το Λος Άντζελες.

Η γερμανική κατοχή ήταν μια μόνο πτυχή μιας παγκόσμιας σύρραξης η οποία καταργούσε εθνικά σύνορα και αναδείκνυε τα αστικά κέντρα σε σχεδόν μοναδικές σημάνσεις της γεωγραφίας. Ο κατεχόμενος από τους ναζί ευρωπαϊκός χώρος αναδιοργανώθηκε σε πεδίο εξυπηρέτησης της γερμανικής πολεμικής προσπάθειας και οι πόλεις έγιναν οι κόκκινες πινέζες αυτού του νέου χάρτη. Μεγαλουπόλεις όπως το Παρίσι μέχρι μικρά επαρχιακά κέντρα, βιομηχανικές ζώνες, λιμενικές εγκαταστάσεις, αποθήκες και εμπορικά δίκτυα προσδέθηκαν στο άρμα της πολεμικής οικονομίας. Εκατομμύρια Ευρωπαίοι δούλευαν για τους κατακτητές, από καθαρίστριες σε στρατώνες μέχρι μηχανολόγοι σε βιομηχανίες όπλων.

Το τι συνέπειες είχε για τα αστικά κέντρα, τα πρωταρχικά πεδία της συσσώρευσης κεφαλαίου, αυτή η δέσμευση εφοδίων και εργατικών χεριών και πώς αντανακλούσε στο πεδίο μιας ήδη βεβαρημένης από την ίδια την αίσθηση της κατοχής καθημερινότητας δεν είναι δύσκολο να το φανταστεί κανείς.

* Πώς συμπεριφέρθηκαν οι Ευρωπαίοι στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής; Υπάρχουν διαφοροποιήσεις από πόλη σε πόλη;

Είναι δύσκολο να εξαγάγει κανείς γενικά συμπεράσματα. Υπάρχει ένα τεράστιο φάσμα, από την παθητικότητα και την αδιαφορία μέχρι τον δωσιλογισμό και από την κοινή παραβατικότητα μέχρι τη συμμετοχή στην ένοπλη αντίσταση. Η καθημερινή ζωή είναι ένα περίπλοκο και δυναμικό πεδίο το οποίο δύσκολα ταξινομείται, ειδικά όταν προσπαθούμε να το στριμώξουμε σε μανιχαϊστικά μοντέλα και διχοτομίες ανάμεσα σε δωσίλογους προδότες και αντιστασιακούς ήρωες.

Συνηθίζουμε να παραβλέπουμε το ταπεινό, το συνηθισμένο, το μη ηρωικό, το αποκρουστικό, το ανθρωποφαγικό, που όχι μόνο υπάρχουν σε κοινωνίες που σπαράσσονται, αλλά μπορεί να είναι και ο κανόνας. Η ψυχολογία μιας κοινωνίας εθνικά ηττημένης και ταπεινωμένης είναι απρόβλεπτη και πολύ ευαίσθητη στις πρακτικές και τον λόγο της νέας εξουσίας.

Γι' αυτό οι Γερμανοί κατέγραφαν συστηματικά τη συμπεριφορά των πολιτών. Προσπαθούσαν να μην παραβιάσουν τις κόκκινες γραμμές που θα προκαλούσαν απότομη διέγερση των μαζών. Αυτό ήταν βασικό στοιχείο της κατοχικής πολιτικής στις πόλεις: όχι μόνο σεβασμός στην παθητικότητα της βουβής πλειοψηφίας, αλλά και ενθάρρυνση για μεγαλύτερη παθητικότητα -ούτε καν συνεργασία.

* Το ναζιστικό καθεστώς, ως φορέας εξουσίας, επιφύλαξε την ίδια αντιμετώπιση σε όλες τις ευρωπαϊκές πόλεις; Ποιες είναι οι διαφοροποιήσεις ανά περίπτωση;

Οι Γερμανοί δεν είχαν επεξεργαστεί κανένα λειτουργικό σχέδιο διοίκησης όταν ξεκίνησε ο πόλεμος. Το κατοχικό καθεστώς ήταν γεμάτο κενά, αντιφάσεις και χωρίς σαφή προσανατολισμό, υπήρχε μόνο για να εξυπηρετεί βραχυπρόθεσμες ανάγκες, δηλαδή τη συνέχιση του πολέμου. Οι Γερμανοί στηρίχθηκαν στη συνεργασία των ντόπιων και πολλές φορές δεν έκαναν τίποτα παραπάνω από το να ενισχύσουν παραδοσιακές πολιτικές καταστολής και καταδίωξης των «εχθρών του κράτους».

Ενδογενείς συντηρητικές πολιτικές αναδεικνύονταν μέσα από τις κατοχικές κυβερνήσεις, ενώ η προπαγάνδα έφτανε σε επιστημονικά επίπεδα πλήρους διαστρέβλωσης της πραγματικότητας. Διαφοροποίηση σε αυτή τη λίγο - πολύ ενιαία εικόνα θέτει ο νοητός άξονας ανατολική - δυτική Ευρώπη.

Η δυτική Ευρώπη γνώρισε σχετικά «ήπια» κατοχή σε σχέση με τις γενοκτονικές πολιτικές που εφαρμόζονταν στην Πολωνία και τη Σοβιετική Ένωση. Μάλιστα, η μοναδική συγκροτημένη πολιτική που είχαν ποτέ οι ναζί είχε να κάνει με την αποικιοκρατικού τύπου λογική διοίκησης των πόλεων στα ανατολικά.

Ο Χίτλερ θαύμαζε το Παρίσι και είχε δώσει εντολή στα στρατεύματά του να μην πειράξουν τη Φλωρεντία και την Πίζα. Αντίθετα το Λένινγκραντ, το Μινσκ, η Βαρσοβία και άλλες πρωτεύουσες «Εβραίων» και «κομμουνιστών» θα έπρεπε να ισοπεδωθούν μετά τον πόλεμο. Η Βαρσοβία ήταν η μοναδική ευρωπαϊκή πόλη που έχασε το 90% των κτηρίων της μέσα από σκόπιμες αλλοιώσεις της όψης της πόλης, κτηνώδη αντίποινα και δύο πολύνεκρες εξεγέρσεις.

* Πείνασαν το ίδιο φτωχοί και πλούσιοι; Πείνασαν και άλλοι Ευρωπαίοι όπως οι Αθηναίοι;

Η ναζιστική πολιτική ήταν εκ των πραγμάτων ταξική, προώθησε τη συνεργασία με τις ελίτ και προλεταριοποίησε τις μάζες. Από την άλλη, η σπασμωδική οικονομία της υπερεκμετάλλευσης παρήγαγε φαινόμενα που δεν συνάδουν με μια αμιγώς ταξική ανάγνωση: έδινε πάρα πολύ χώρο σε κορπορατιστικές πολιτικές, ενίσχυσε το κράτος (με το οποίο έπρεπε να συνδιαλλαγούν οι κατακτητές) και ανέδειξε την εργατική τάξη σε ρυθμιστικό παράγοντα. Οι εργάτες ήταν πολύτιμοι για τους Γερμανούς και είχαν πολύ περισσότερες απολαβές απ’ ό,τι θα πίστευε κανείς.

Αν και τα ταξικά περιγράμματα της αντίστασης είναι δεδομένα, θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί όταν προσπαθούμε να απαντήσουμε γιατί από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν προέκυψαν προλεταριακές επαναστάσεις αλλά μια ενισχυμένη μεσαία τάξη. Σε σχέση με την πείνα δεν υπήρχε πόλη που να μην έζησε έστω και μικρή υποχώρηση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της. Η Αθήνα ήταν ωστόσο η μόνη περίπτωση πραγματικής λιμοκτονίας.

Υπάρχει μια αναφορά του γερμανικού οικονομικού αξιωματικού από την Αθήνα προς το Βερολίνο που περιγράφει με φρίκη τη διαδρομή μέχρι το γραφείο του. Εκτιμούσε τουλάχιστον 300 νεκρούς την ημέρα. Σε ένα απόσπασμα από τα πρακτικά του Δήμου Αθηναίων τον Νοέμβριο του 1941 διαβάζουμε πως η αστυνομία είχε αναγκαστεί να σφραγίσει τελείως μερικούς δρόμους επειδή «ήταν φρικτό το θέαμα».

Η πείνα ήταν μια σοκαριστική εμπειρία της οποίας οι συνέπειες, όσο κι αν τις κουβαλάει ο καθένας μας ως μνήμη, δεν έχουν αναλυθεί σε όλο τους το εύρος. Κατά τη γνώμη μου επειδή, ως λαός, δεν έχουμε ακόμα συνειδητοποιήσει το επίπεδο καταστροφής της ελληνικής οικονομίας εκείνη την περίοδο.

* Αυτό έχει να κάνει με την ελληνική μοναδικότητα σε σχέση με την αντίσταση, την οποία επισημαίνετε;

Η Ελλάδα ανέπτυξε έντονο και μαζικό αντιστασιακό κίνημα, τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο, κάτι από μόνο του αξιοσημείωτο. Αυτό το κίνημα, στην κεφαλή του οποίου βρισκόταν το ΕΑΜ -δηλαδή η Αριστερά-, απέκτησε χαρακτήρα επαναστατικό αμφισβητώντας το πολιτικό σύστημα στο σύνολό του. Είναι λίγο μπανάλ να μιλάμε συνεχώς για ιδιαιτερότητες, ωστόσο είναι κάτι που προκύπτει από το μεγάλο πλαίσιο της σύγκρουσης.

Μολονότι δεν υπήρχε χώρα που να μην έζησε εμφυλιοπολεμικού χαρακτήρα συγκρούσεις κατά τη διάρκεια της κατοχής, μόνο στην ελληνική περίπτωση η συντριβή από το βάρος της κατοχής ήταν τόσο εκτεταμένη και τα κοινωνικά χάσματα τόσο βαθιά, ώστε να ξεσπάσει ανοιχτός εμφύλιος πόλεμος. Σε αυτή τη συζήτηση οι πόλεις είναι κομβικό πλαίσιο μελέτης. Αν χωρίς την κατοχή δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τον εμφύλιο, τότε χωρίς την Αθήνα της κατοχής δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τα Δεκεμβριανά.

* Μιας και έχεις ασχοληθεί και με την ΟΠΛΑ, υπάρχουν αντίστοιχες οργανώσεις στα υπόλοιπα αστικά κέντρα;

Το αντίστοιχο της ΟΠΛΑ υπήρξε παντού. Από τις πολλές ομοιότητες του αντιστασιακού φαινομένου στις πόλεις, βασικότερη θεωρώ τη στοχοποίηση των προδοτών και όσων μπορούσαν να εκληφθούν ως τέτοιοι. Είναι λογικό. Οι αντιστασιακοί είχαν εκ των πραγμάτων να αντιμετωπίσουν τη βία ομοεθνών τους που στελέχωναν τα σώματα ασφαλείας, αστυνομικούς, στρατοχωροφύλακες, πολιτοφυλακές ή φιλοναζιστικές ομάδες που περιφρουρούσαν το κατοχικό καθεστώς από την Πολωνία έως την Ολλανδία. Ένοπλη βία απαντητική στη βία των κατακτητών υπήρξε παντού και δεν αφορά μόνο την κομμουνιστική αντίσταση.

Ο πολωνικός Στρατός της Πατρίδας -η μεγαλύτερη αντιστασιακή οργάνωση της Ευρώπης- έφτιαχνε αναλυτικές λίστες προγραφών όσων συνεργάζονταν με τους Γερμανούς. Η μη κομμουνιστική ΠΕΑΝ στην Αθήνα επέλεξε τα γραφεία μιας δωσιλογικής οργάνωσης για να κάνει τη γνωστή της βομβιστική ενέργεια και καλούσε σε άσβεστο μίσος κατά των προδοτών. Αυτό που ο Έντσο Τραβέρσο ονόμασε πανευρωπαϊκό εμφύλιο πόλεμο αντανακλάται έντονα και σε όλη του την ένταση στον ακτιβισμό των παρτιζάνων των πόλεων -για να θυμηθούμε και ένα πρόσφατο ντοκιμαντέρ- και τα κοινωνικά και δημογραφικά τους χαρακτηριστικά. Π.χ. τον νεολαιίστικο χαρακτήρα, τη μεγάλη αναλογία φοιτητών σε σχέση με τους εργάτες κ.λπ.

* Ποιος είναι ο επίλογος αυτής της ιστορίας; Άφησε αυτή η εμπειρία κάποιου είδους κληρονομιά στις πόλεις;

Η ιστορία τελειώνει κάπου εκεί όπου η αντίσταση -η ιταλική, η γαλλική, η πολωνική- επιχειρεί να ανακαταλάβει τις πόλεις από τους κατακτητές για να εγκαθιδρύσει προσωρινές δομές εξουσίας και να επικυρώσει συμβολικά την ήττα του φασισμού.

Η απελευθέρωση δεν ήρθε πουθενά ως στιγμή, αλλά ως διάρκεια. Ήταν μια περίοδος κυμαινόμενης διάρκειας, η οποία, σε συνδυασμό και με την ανάδυση της ψυχροπολεμικής διαίρεσης, είδε έντονες πολιτικές και ιδεολογικές συγκρούσεις, εκκαθαρίσεις δωσιλόγων, επαναπατρισμούς, ακόμα και εθνοκαθάρσεις, βλέπε π.χ. Γιουγκοσλαβία. Η ναζιστική κατοχή ήταν υπερεθνικό φαινόμενο, το ίδιο και οι δυνάμεις που της εναντιώθηκαν.

Ο διεθνικός χαρακτήρας της αντίστασης είναι κάτι που πρέπει να κρατήσουμε από εκείνη την εποχή. Η παγκόσμια γλώσσα του αντιφασισμού ήταν κάτι που υπερέβη ακόμα και την ψυχροπολεμική πόλωση, ειδικά αν δει κανείς τελετές μνήμης και συναντήσεις βετεράνων τη δεκαετία του 1960.

Θα πρέπει όχι μόνο να ευχηθούμε, αλλά και να παλέψουμε προκειμένου οι μητροπόλεις του 21ου αιώνα να μην «καταπιούν» τα πολλά και ζωντανά υλικά κατάλοιπα του αντιφασιστικού παρελθόντος της Ευρώπης όπως τις σφαίρες στη λεωφόρο Σαν Μισέλ στο Παρίσι, το άγαλμα του «Μικρού Εξεγερμένου» στην Βαρσοβία ή την πλάκα στη μνήμη των σκοτωμένων διαδηλωτών της 5ης Μαρτίου 1943 στη γωνία Τοσίτσα και Μπουμπουλίνας. Ως παλίμψηστα της μνήμης, οι πόλεις έχουν μια αγωνιστική στρωματογραφία την οποία πολλές φορές δεν χρειάζεται να σκάψουμε για να ανακαλύψουμε. Αρκεί μόνο να κοιτάμε προσεκτικά γύρω μας.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL