Πενήντα χρόνια μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΙΙΕ/ΕΙΕ) διοργανώνουν στις 20-22 Απριλίου 2017 επιστημονικό συνέδριο με θέμα: Πενήντα χρόνια μετά. Νέες προσεγγίσεις στη δικτατορία των συνταγματαρχών. 47 παλαιότεροι και νεότεροι ερευνητές, ιστορικοί, πολιτικοί επιστήμονες, ιστορικοί της τέχνης, αρχιτέκτονες κ.ά. επιστρέφουν στην τελευταία στρατιωτική δικτατορία του ελληνικού 20ού αιώνα επαναδιαπραγματευόμενοι/ες τη θέση της στην πολυτάραχη σύγχρονη Ιστορία, το ζήτημα των συνεχειών και των ασυνεχειών, των ρήξεων και των διαρκειών.
Έχουν περάσει κιόλας δέκα χρόνια από τις προηγούμενες επετειακές εκδηλώσεις για τη «στρογγυλή» επέτειο των 40 χρόνων και στο επίπεδο του δημόσιου λόγου για τη χούντα έχουν αλλάξει πολλά. Η οικονομική και πολιτική κρίση, η εκλογική άνοδος της νεοφασιστικής Ακροδεξιάς, η απογοήτευση από το ευρωπαϊκό όραμα και την εξέλιξή του έφεραν ξανά στο προσκήνιο συζητήσεις και απόψεις για το δικτατορικό καθεστώς που έμοιαζαν να έχουν χαθεί στη μεταπολιτευτική βεβαιότητα για την επικράτηση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Και μαζί τους επανέφεραν στο δημόσιο πεδίο παλαιότερα στερεότυπα και κοινοτοπίες για τον πατριωτισμό των συνταγματαρχών, την ανιδιοτέλειά τους, την οικονομική ανάπτυξη των χρόνων εκείνων και άλλα αντίστοιχα.
Και ο λόγος των ειδικών; Πόσο οι μελέτες των τελευταίων χρόνων επηρεάστηκαν από αυτές τις συζητήσεις, πόσο είναι ορατός ο αντίκτυπός τους στις εργασίες του συνεδρίου που ξεκινά αυτή την Πέμπτη; Είναι μια δύσκολη ερώτηση γιατί η επιστημονική ιστοριογραφία συνομιλεί με την εκάστοτε πραγματικότητα με έναν σύνθετο τρόπο, συχνά υπόρρητο, δύσκολα ανιχνεύσιμο.
Καταρχάς πρέπει να επισημανθεί το άνοιγμα νέων αρχειακών πηγών, οι οποίες προσφέρουν μια πολύ πιο στέρεη γνώση, συμπληρώνουν ψηφίδες, διαλύουν μύθους. Από εκεί και πέρα, αν αναζητούσε κανείς μια διαφορετική οπτική σε σχέση με προηγούμενες περιόδους, θα παρατηρούσε μια μεγαλύτερη έμφαση στο ίδιο το καθεστώς, τη φυσιογνωμία του, τις πολιτικές του.
Θεματικές όπως ο διεθνής αντίκτυπος της δικτατορίας, οι διεργασίες και οι αντιθέσεις στο εσωτερικό της, η οικονομική και δημοσιονομική πολιτική, οι εξελίξεις στην οικονομία, τα δημόσια / τεχνικά έργα και οι πολιτικές του χώρου, ο ρόλος της Εκκλησίας καταλαμβάνουν κεντρική θέση στο συνέδριο και μάλιστα από διαφορετικά ακαδημαϊκά πεδία. Οι περισσότεροι από τους ερευνητές και τις ερευνήτριες που συμμετέχουν σε αυτή τη συζήτηση προέρχονται από νεότερες γενιές, έχοντας εκπονήσει αντίστοιχες μεταπτυχιακές εργασίες και διδακτορικά στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Αν το καθεστώς καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος των εργασιών του συνεδρίου, παράλληλα μια άλλη προβληματική καλύπτει ένα σημαντικό μέρος του. Αφορά την έννοια της αμφισβήτησης, την κριτική απέναντι στο καθεστώς, όπως εκφράστηκε εκτός και κυρίως εντός Ελλάδος, μέσα κυρίως από την τέχνη: η λογοτεχνία, τα εικαστικά, το θέατρο αποτελούν αντικείμενα αρκετών ανακοινώσεων, οι οποίες επαναδιαπραγματεύονται ζητήματα όπως η περίφημη «σιωπή» και γενικότερα η στάση των διανοουμένων.
Η παρουσία της αμφισβήτησης συνδέεται με τη μικρή παρουσία μιας άλλης έννοιας που αναδείχθηκε πολύ τα προηγούμενα χρόνια. Αναφέρομαι στην αντίσταση και στον αντιδικτατορικό αγώνα, που μοιάζουν σήμερα να μην απασχολούν τόσο πολύ την έρευνα. Κι όμως, παρά τις χιλιάδες σελίδες που έχουν γραφεί, μας λείπουν βασικά στοιχεία, ακόμη και σήμερα: ένα μητρώο των αντιστασιακών οργανώσεων, η καταγραφή των ανθρώπων που συμμετείχαν στην αντίσταση, η σκιαγράφηση της οικονομικής, πολιτικής, κοινωνικής τους φυσιογνωμίας, οι αναλυτικές καταγραφές της αντιστασιακής δραστηριότητας, οι εκδηλώσεις στην Ελλάδα, οι συστηματικές μελέτες για τις αντιδικτατορικές κινήσεις στο εξωτερικό -μοναδικό φαινόμενο στην πρόσφατη ελληνική ιστορία- και τα εκατοντάδες έντυπα που παρήγαγαν.
Τα τελευταία χρόνια όλο και πιο πολύ συζητιέται ο ρόλος της δικτατορίας ως ενός εργαστηρίου παραγωγής της Μεταπολίτευσης. Ο αναστοχασμός ανθρώπων που συμμετείχαν στον αντιδικτατορικό αγώνα για τη μετάβαση στο νέο καθεστώς, όσο και ανακοινώσεις για τη μετάβαση στον στρατό, τις εκκαθαρίσεις, τη συγκρότηση του νέου πολιτικού σκηνικού μπορούν να φωτίσουν αυτό το -σε πολλές πλευρές του ακόμη- σκοτεινό τοπίο.
Και οι απουσίες; Πέρα από την αντίσταση, απουσιάζουν, σε σημαντικό βαθμό, οι συγκριτικές προσεγγίσεις με άλλα αντίστοιχα καθεστώτα, όπως και ένα ακόμη σοβαρό αλλά εξαιρετικά δύσκολο στη μελέτη του ζήτημα: η στάση του πληθυσμού και των διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων έναντι της χούντας στη διάρκεια της επταετίας. Είναι πολλά ακόμη που πρέπει να γίνουν.
Παράλληλα με το συνέδριο, στο αίθριο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών επαναλαμβάνεται εμπλουτισμένη η έκθεση που είχε οργανωθεί το 2007, με μοναδικά τεκμήρια της περιόδου της δικτατορίας και του αντιδικτατορικού αγώνα. Τα εκθέματα, πρωτότυπα και ψηφιοποιημένα, προέρχονται κυρίως από τις συλλογές των ΑΣΚΙ: φωτογραφίες, αφίσες, βιβλία, επιστολές, φυλλάδια, περιοδικά, εφημερίδες, κάρτες, σκίτσα και προκηρύξεις εικονογραφούν χρόνο τον χρόνο την πορεία του καθεστώτος και την πάλη εναντίον του από την έναρξη έως την πτώση του, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, θυμίζοντας την ισχυρή σκιά της δικτατορίας στη Γ’ Ελληνική Δημοκρατία.
Βαγγέλης Καραμανωλάκης, ιστορικός, Πανεπιστήμιο Αθηνών - ΑΣΚΙ
