Η Επανάσταση του 1821 κατήργησε, επί της ουσίας, το στέμμα, την Πολιτεία του σουλτάνου. Ανεξαρτήτως του πώς ασκούνταν η οθωμανική κυριαρχία στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο, είτε άμεσα διά του σχηματισμού πασαλικίων και μπεηλικίων είτε έμμεσα, μακρά χειρί, διά της επιβολής φόρων υποτέλειας (λ.χ. Ηγεμονία της Μολδοβλαχίας, Ηγεμονία της Σάμου κ.ά.), η Υψηλή Πύλη εισκόμιζε τη μερίδα του λέοντος από τον μόχθο των ραγιάδων. Το ότι η Ρωμιοσύνη είχε στο πλαίσιο αυτό κατορθώσει, μέσω του ανά την κατεχόμενη χώρα δικτύου των ορθοδόξων ενοριών και μονών, να σφυρηλατήσει τους «έντιμους συμβιβασμούς» της με το στέμμα του σουλτάνου, προς τον σκοπό πάντα της διαφύλαξης της ταυτότητας και της συνοχής του Γένους, δεν απομειώνει ούτε κατ’ ελάχιστον το αντικειμενικό γεγονός της πολιτισμικής απαξίωσης και της αποξένωσης του τελευταίου από μαζικές εμπειρίες βαθύτατα «ελληνικές», όπως ήταν η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός.
Τα γεωπολιτικής φύσεως παραγωγικά αίτια και οι πάσης φύσεως αφορμές του ξεσηκωμού επίσης δεν απομειώνουν τη σημασία του γεγονότος, καθ’ εαυτού, για τον ευρύτερο πολιτισμικό χώρο της Ευρώπης. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία συνόρευε με την Αυστριακή, την οποία τον 16ο αιώνα λίγο έλειψε να καταλύσει -πόσο θα κρατούσε το moratorium του 1815 όταν οι βλέψεις των σουλτάνων παρέμεναν, κατά παράδοση, πεισματικά προς δυσμάς; Οι Βρετανοί διεκδικούσαν τη συντομότερη δίοδο μέσω της Μεσογείου προς τις εξωτικές γαίες των μπαχαρικών, οι Γάλλοι διεκδικούσαν ολάκερη τη βόρεια Αφρική και οι Ρώσοι διατηρούσαν άσβεστες τις αλυτρωτικές βλέψεις τους για τους ομοφύλους και ομοδόξους τους λαούς στη ΝΑ Ευρώπη. Ο πανσλαβισμός επεδίωκε να θέσει τα πρώτα θεμέλιά του στα δυτικά, στο Αιγαίο. Εν ολίγοις οι Μεγάλες Δυνάμεις διεκδικούσαν, καθεμία για τις δικές της γεωστρατηγικές σκοπιμότητες, την πρόσβαση στη «θερμή θάλασσα», ως εκ τούτου η Επανάστασή μας τα είχε όλα και (τις) συνέφερε.
Χωρίς "επόμενη ημέρα"
Αυτό που η Επανάσταση όμως δεν είχε ήταν και το πιο σημαντικό (για εμάς): σχέδιο για την «επόμενη ημέρα». Επαναστατήσαμε, με συμμάχους ή χωρίς. Απελευθερώσαμε τον Μοριά, την Εύβοια, την Ανατολική Στερεά ώς και τη Φθιώτιδα, με τους κουρσάρους - μπουρλοτιέρηδές μας κρατήσαμε Κυκλάδες, Σποράδες και νήσους του Αργοσαρωνικού. Το μετά όμως; Πώς θα εξουσιάζαμε αυτό το απέραντο πεδίο μάχης, το σπαρμένο με τα κόκαλα των Ελλήνων τα ιερά; Ποιο μοντέλο διακυβέρνησης θα συγκροτούσε ένα έθνος προερχόμενο ουσιαστικά από εξαθλιωμένους κολίγους, δεδομένου του ότι η γέννηση της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας απείχε ακόμα είκοσι χρόνια;
Το ανά την Ευρώπη επικρατούν μοντέλο διακυβέρνησης ονομαζόταν «πεφωτισμένη δεσποτεία». Ήταν το μοντέλο διά του οποίου οι μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση απόλυτοι μονάρχες υιοθετούσαν πιο «κοινωνικά υπεύθυνη» διακυβέρνηση εμπνευσμένη, κατ’ επίφαση, από τις αξίες του Διαφωτισμού. Τα πρώτα συντάγματα, «παραχωρήσεις» ατομικών ελευθεριών, οι πρώτες δομές αποκέντρωσης εξουσιών, το πρώιμο «κράτος προνοίας» πατερναλιστικού τύπου συνέθεταν το καθεστωτικό τοπίο της νεότευκτης καπιταλιστικής Ευρώπης. Οι μονάρχες, προκειμένου να απολέσουν την κληρονομική θεσμική τους θέση, πρόκαμαν να «εκσυγχρονιστούν» για να αποφύγουν νέα φαινόμενα ροβεσπιερισμού και νέα bourgeois κινήματα.
Στη νεότευκτη Ελλάδα όμως η εκβιομηχάνιση θα ξεκινούσε σε ενενήντα χρόνια και ό,τι εγγύτερο σε πεφωτισμένη αστική τάξη υπήρχε ή είχε δημιουργηθεί στην αλλοδαπή. Ο δε αναλφαβητισμός χαρακτήριζε ακόμα και το κοινωνικό στρώμα των τέως προκρίτων, που παρήγαγε την πρώτη μετεπαναστατική θεσμική συγκρότηση. Η Ελληνική Εθνοσυνέλευση είχε μετά βίας τρεις εγγράμματους, τον ιατρό Κωλέττη, τον Θ. Κολοκοτρώνη και τον Γρηγόριο Δικαίο (Παπαφλέσσα). Ακόμα και ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης με δυσκολία συνέτασσε υπηρεσιακά κείμενα.
Μοναρχία ελέω Θεού
Για την Ελλάδα όμως δεν προβλέφθηκε από τις εγγυήτριες δυνάμεις μοντέλο διακυβέρνησης «πεφωτισμένης δεσποτείας», αλλά μοναρχίας ελέω Θεού. Για να είμαστε ακριβοδίκαιοι, όμως, την εποχή εκείνη στη συλλογική διπλωματική συνείδηση δεν είχε γεννηθεί η έννοια του «διεθνούς οργανισμού», τα κράτη συνδέονταν μεταξύ τους μέσω συγγενικών δεσμών, σε επίπεδο αρχηγών, για να δύνανται να απολαμβάνουν πολιτική σταθερότητα. Ο ελληνισμός είχε δώσει αιματηρές μάχες, είχε παλιγεννηθεί, δικαίως λοιπόν αξίωνε τον οριστικό απογαλακτισμό του από το ανατολίτικο παρελθόν του, δικαίως ποθούσε να βρεθεί στην ασφαλή αγκαλιά της φιλελεύθερης, πεπολιτισμένης Δύσης. Δεν είναι ούτε ανεξήγητος ούτε αψυχολόγητος ο πόθος (της συντριπτικής πλειονότητας) του ελληνισμού να μετέχει στην Ευρώπη. Ο πόθος αυτός έχει τις ιστορικές του καταβολές.
Το στέμμα ήταν το «διαβατήριο» για το πέρασμα στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Ποια δημοκρατία (γαλλ. Republique) θα μπορούσε φυσιολογικά να θεμελιωθεί τότε; Με ποια βιωσιμότητα; Το στέμμα επί εκατόν τριάντα χρόνια πάσχιζε, ενδεχομένως με ανορθόδοξες μεθόδους, να κερδίσει την ελληνική συνείδηση, να χτίσει με γοργά βήματα τη σχέση του με τους ευρώφιλους υπηκόους του. Μόνο που ακόμα και οι πιο φιλότιμοι ιθύνοντες - εκφραστές του παρέβλεπαν τη δύναμη της ανθρωπολογίας. Ο βασιλιάς είναι ο απόγονος του αρχαίου φυλάρχου, ο φυσικός ηγέτης της φυλής. Οι Έλληνες δεν εφορμούμε από τη γερμανική φυλή. Περαιτέρω παρέβλεπαν τη δύναμη της λαογραφίας. Οι Έλληνες είχαμε κουραστεί να υποκλινόμαστε, από τον καίσαρα των εκάστοτε Ρωμαίων έως τον σουλτάνο των Οθωμανών είχαν μεσολαβήσει πάνω από χίλια χρόνια υποτέλειας.
Το στέμμα, μετά από πολλές παλινωδίες και παλινορθώσεις, τελείωσε οριστικά για την κοινωνία μας το έτος 1974. Οι Έλληνες πάψαμε να είμαστε υπήκοοι. Η Μεταπολίτευση πραγμάτωσε πολλά από τα ιδανικά των προ της Επανάστασης διαφωτιστών μας για την Ελλήνων Πολιτεία, έστω πέντε γενεές αργότερα.
Σε κάθε περίπτωση η Επανάσταση γέννησε μία Πολιτεία, εκείνη που μπορούσε να γεννήσει, μας άνοιξε όμως τον δρόμο για την αναζήτηση της συνείδησης του πολίτη, τον δρόμο για την ελευθερία, για την «όψη που με βια μετράει τη γη»!
Δημήτρης Π. Κυριακαράκος, δικηγόρος LL.M. (London Metropolitan University) Διεθνούς και Συγκριτικού Δικαίου Οικονομίας / Εμπορίου
