Το 2016 υπήρξε ένα πλούσιο εκδοτικό έτος στο πεδίο της νεότερης ιστορίας. Νέες προσεγγίσεις σε βιβλία Ελλήνων ιστορικών καταδεικνύουν την ανανέωση των ερωτημάτων που διαπερνούν τη σύγχρονη ιστοριογραφία. Παράλληλα, όλο και περισσότεροι μελετητές δείχνουν ξεχωριστή έγνοια να συνδέσουν τα ακαδημαϊκά τους ενδιαφέροντα με τους προβληματισμούς της ελληνικής κοινωνίας. Αυτή η τάση επιτρέπει την ανανεωμένη έκδοση παλαιότερων έργων αναφοράς - το παράδειγμα της μελέτης του Αντώνη Λιάκου, Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου (εκδ. Νεφέλη) για τη θέσπιση των κοινωνικών ασφαλίσεων στον Μεσοπόλεμο είναι ενδεικτικό. Στο ίδιο πλαίσιο εγγράφονται και οι προσπάθειες συγγραφής εποπτικών αφηγήσεων που εκ προοιμίου συνδέονται με το ερώτημα «πώς φτάσαμε έως εδώ;». Το ιδιαίτερα επιτυχημένο, και καλογραμμένο, βιβλίο του Γιώργου Δερτιλή, Επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις 1821-2016 (εκδ. Πόλις) συνιστά μια απόδειξη της δυνατότητας συγγραφής βιβλίων που δίχως να απλοποιούν προσφέρουν ένα συνεκτικό σχήμα που μπορεί να γίνει κατανοητό από όλους. Τέλος, η μετάφραση και έκδοση βασικών, και συχνά πολυσέλιδων, ιστορικών ερευνών από τη δυτική Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες επιβεβαιώνει αυτό που όλοι και όλες μας γνωρίζουμε διαισθητικά: ότι οι κοινωνίες σε κρίση αναζητούν στο παρελθόν, στην ιστορία, σημεία αναφοράς, σταθερότητας και ανατροφοδότησης.
Η πρωτοκαθεδρία των βιβλίων γύρω από τη δεκαετία του 1940 δεν συνιστά έκπληξη. Η φετινή χρονιά όμως σφραγίζεται από την έκδοση έργων που διευρύνουν την οπτική μας γύρω από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η σχεδόν ταυτόχρονη κυκλοφορία δύο βιβλίων του Ίαν Κέρσω, επιτρέπει τόσο τη διερεύνηση της προσωπικότητας του Χίτλερ (εκδ. Μεταίχμιο), όσο και την κατανόηση της παγκόσμιας σύρραξης εντός του πλαισίου που δημιούργησε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος. Το έργο του Κέρσω Στην Κόλαση των Δύο Πολέμων: Ευρώπη 1914-1919 (εκδ. Αλεξάνδρεια) αποτελεί σταθμό, καθώς αποφεύγοντας γραμμικές αντιλήψεις γύρω από την ιστορική εξέλιξη ο κορυφαίος Άγγλος ιστορικός τοποθετεί στο επίκεντρό του τους μηχανισμούς εκείνους που επέτρεψαν σε τόσο κοντινή χρονική απόσταση τη συμμετοχή εκατομμυρίων ανθρώπων σε διαδοχικούς καταστροφικούς πολέμους. Ο προβληματισμός του Κέρσω διαλέγεται με τον εξαιρετικό Έντσο Τραβέρσο με το βιβλίο του Η Ιστορία ως πεδίο μάχης (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου), ο οποίος με ριζοσπαστική πολιτικά ματιά εκκινεί από τους παγκόσμιους πολέμους για να τονίσει το ίχνος τους στις σύγχρονες πολιτικές και ιστοριογραφικές αντιπαραθέσεις. Στον αντίποδα του ριζοσπαστισμού του Τραβέρσο η Αν Απλμπάουμ με το βιβλίο της Σιδηρούν παραπέτασμα (εκδ. Αλεξάνδρεια) προσφέρει μια γλαφυρή αποτύπωση της μεταπολεμικής πραγματικότητας στην ανατολική Ευρώπη. Στην οπτική της Απλμπάουμ τα πράγματα είναι απλά: Ο φασισμός και ο κομμουνισμός ισοπέδωσαν το μισό της ευρωπαϊκής ηπείρου. Στην οπτική του Τραβέρσο τα πράγματα είναι σαφώς πιο σύνθετα. Το κοινό ερώτημα όμως με το οποίο αναμετριούνται και τα δύο έργα αφορά το πώς οι εμπειρίες της μεταπολεμικής πραγματικότητας καθορίζουν τη συζήτηση γύρω από το μέλλον των σύγχρονων κοινωνιών.
Στην ελληνική παραγωγή γύρω από τη δεκαετία του 1940 διακρίνει κανείς τα γνώριμα θέματα που απασχολούν την ιστοριογραφία και τη δημόσια συζήτηση: η κατοχική βία με τον συλλογικό τόμο Κατοχική βία 1939-1945. Η ελληνική και η ευρωπαϊκή εμπειρία (εκδ. Ασίνη) και το ερώτημα της συνεργασίας ή της αντίστασης μέσα από τα βιβλία του Πάτρικ Λη Φέρμορ, Η απαγωγή του Στρατηγού Κράιπε (εκδ. Μεταίχμιο), του Γρηγόρη Ψαλλίδα, Συνεργασία και ανυπακοή (εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας) και το Αποστολή «Περικλής» σε επιμέλεια του Ηλία Θερμού (εκδ. Καστανιώτης) τροφοδότησαν νέες προσεγγίσεις που εμπλουτίζουν τα όσα έως τώρα γνωρίζαμε. Η έρευνα του Τάσου Κωστόπουλου, Κόκκινος Δεκέμβρης. Το ζήτημα της επαναστατικής βίας (εκδ. Βιβλιόραμα) αποτελεί ένα παράδειγμα για τη μεθοδολογική ανανέωση του ερωτήματος της θέσης της βίας στην εκδίπλωση της εμφύλιας σύγκρουσης. Η οπτική του Κωστόπουλου αναγνωρίζει τη σημασία της ταξικής διάστασης στη σύγκρουση του Δεκεμβρίου του 1944 σε αντίθεση με την, επιτυχημένη εκδοτικά, ανάγνωση των γεγονότων από τους Νίκο Μαραντζίδη και Στάθη Καλύβα, Εμφύλια πάθη: 23+2 νέες ερωτήσεις και απαντήσεις για τον εμφύλιο (εκδ. Μεταίχμιο) που για μία ακόμα φορά επέμειναν στα «ολοκληρωτικά» στοιχεία της ΕΑΜικής ιδεολογίας. Τις συνθήκες του μετεμφυλιακού κράτους και των πολιτικών διώξεων αναδεικνύει η συστηματική έρευνα και έκδοση του Σπύρου Σακελλαρόπουλου, Έτσι αγαπάμε εμείς την Ελλάδα. Πλήρη πρακτικά και ιστορικό των δικών Μπελογιάννη-Τα σήματα Βαβούδη (εκδ. Τόπος) των πρακτικών της δίκης και καταδίκης του Νίκου Μπελογιάννη και των συντρόφων του, ενώ η μελέτη της Βασιλικής Λάζου, Η επιβολή του κράτους. Ο εμφύλιος πόλεμος στη Λαμία, 1945-1949 (εκδ. Ταξιδευτής), φωτίζει τις τοπικές διαστάσεις της εμφύλιας σύγκρουσης.
Ξεχωριστή σελίδα στην ελληνική βιβλιοπαραγωγή συνιστά η πύκνωση έργων γύρω από την περίοδο της Μεταπολίτευσης. Η πρόσφατη αυτή εξέλιξη αποτυπώνει το έντονο ενδιαφέρον της ελληνικής κοινωνίας για την εποχή που συνδέεται με τις απαρχές της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας. Ο συλλογικός τόμος Μεταπολίτευση 1974-1975. Στιγμές μιας μετάβασης (Θεμέλιο) σε επιμέλεια των Βαγγέλη Καραμανωλάκη, Ηλία Νικολακόπουλου και Τάσου Σακελλαρόπουλου περιγράφει μέσα από μια σειρά θεματικές (στρατός, εκκαθαρίσεις, ανώτατη εκπαίδευση, θέατρο κ.ά.) αυτή τη «σύντομη» Μεταπολίτευση. Η έρευνα της Ζηνοβίας Λιαλιούτη, Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα (εκδ. Ασίνη) για τον αντιαμερικανισμό στην Ελλάδα αναζητεί μεν τις ρίζες του φαινομένου στον εμφύλιο πόλεμο, αλλά εκτείνεται στα χρόνια της στρατιωτικής δικτατορίας και τις μεταπολιτευτικές πραγματικότητες. Τέλος, η έρευνα του Δημήτρη Σκλαβενίτη, «Κάτσε καλά Γεράσιμε...» Μαθητικό κίνημα και καταλήψεις 1974-2000 (εκδ. Ασίνη) γύρω από το μαθητικό κίνημα και του Γιάννη Κολοβού, Κοινωνικά απόβλητα; Η ιστορία της πανκ σκηνής στην Αθήνα, 1979-2015 (Απρόβλεπτες Εκδόσεις) για την αθηναϊκή πανκ σκηνή υποδεικνύουν ότι η μελέτη της Μεταπολίτευσης τροφοδοτεί τη διερεύνηση νέων θεματικών που έχουν στο επίκεντρό τους τη διαπλοκή μεταξύ της κοινωνικής και της πολιτισμικής ιστορίας.
Κλείνοντας, δύο μελέτες ανέδειξαν τα πόσα λίγα γνωρίζουμε για τις πολιτικές του ελληνικού κράτους έναντι των μειονοτικών πληθυσμών. Η έρευνα του Γιώργου Καλαντζή, Το ελληνικό κράτος και οι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης 1903-1928 (εκδ. Θεμέλιο) αλλά και της Μαρίκας Ρόμπου Λεβίδη, Επιτηρούμενες ζωές. Μουσική, χορός και διαμόρφωση της υποκειμενικότητας στη Μακεδονία (εκδ. Αλεξάνδρεια) αναδεικνύουν με θαρραλέο και συστηματικό τρόπο την πολιτική της περιθωριοποίησης στη Θράκη και της «ελληνοποίησης» (μέσα από το παράδειγμα των «παραδοσιακών τραγουδιών») της Μακεδονίας.
Συνολικά, το 2016 αφήνει μια σημαντική εκδοτική παρακαταθήκη, ενώ ήδη τα πρώτα μηνύματα για το 2017 είναι εξαιρετικά ενθαρρυντικά. Καλές αναγνώσεις!
Αντώνης Καλογήρου, ιστορικός
