Της Νικολέμμα - Πολυξένης Δημητρίου*
Η ιστορική περίοδος του '40 με τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις αδιαμφισβήτητα δημιούργησε θρύλους γύρω από τη ζωή και τις πράξεις μεμονωμένων ανθρώπων και ομάδων.
Από τι όμως συνίσταται ένας θρύλος; Η δημιουργία θρύλων είναι μια διαδικασία κατά την οποία ένα άτομο ή ομάδα ξεπερνά το φάσμα των θνητών και γίνεται μέρος ενός συμβόλου και μιας ανώτερης ιδέας. Χαρακτηριστικά θρύλων είναι η σύνδεση του ατόμου ή ομάδας με μια ιστορική περίοδο καθώς και με μια ανώτερη ιδέα. Αυτή η ανώτερη ιδέα, με την οποία ο λαός ταυτίζεται, είναι πολύ συχνά και ο λόγος που ο ήρωας ή η ηρωίδα καταλήγει σε οδυνηρό θάνατο ή περνάει από σκληρό βασανισμό.
Συνήθως ο ήρωας / ηρωίδα υπερβαίνει τον μέσο άνθρωπο σε ψυχικά χαρίσματα και η πραγματική του / της ζωή, ίσως να την ονομάζαμε «θνητή», του ανθρώπου ή της κοινωνικής ομάδας παύει να έχει σημασία και η έμφαση δίνεται στις ηρωικές πράξεις του/της.
Τέτοιο παράδειγμα της εν λόγω εποχής είναι ο Άρης Βελουχιώτης, που, παρ' όλη την αμφιλεγόμενη παρουσία του, αποτελεί ένα τρανταχτό παράδειγμα της δημιουργίας θρύλου. Το ίδιο του το όνομα «Άρης» (Θεός του πολέμου) είναι μια δημιουργία, αφού το πραγματικό του ήταν Αθανάσιος Κλάρας.
Τα χαρακτηριστικά του ίδιου αλλά και της ζωής του που του δίνουν θρυλική υπόσταση είναι η επιμονή του στον αγώνα, οι στρατιωτικές του ικανότητες, η αυτοθυσία του στο όνομα αυτού του αγώνα καθώς και ο τρόπος που έληξε η ζωή του.
Ο τραγικός και ασαφής θάνατος καθώς και η βεβήλωση και μαζική σκύλευση του πτώματός του είναι στοιχεία που ισχυροποιούν την άποψη ότι όντως ο Βελουχιώτης έγινε, εν τέλει, μια θρυλική προσωπικότητα. Είτε σκοτώθηκε είτε αυτοκτόνησε, ο θάνατος του είναι τυπικός χαρακτήρων που αποκτούν θρυλική και ηρωική υπόσταση.
Η άγνωστη κατάληξη του πτώματος ισχυροποιεί το αίσθημα ότι πλέον δεν ανήκει στο ανθρώπινο φάσμα αλλά έχει μεταπηδήσει, στις συνειδήσεις μας, από το θνητό φάσμα, στο συμβολικό και αιώνιο της μνήμης. Άλλωστε, σε αντάρτικα και ρεμπέτικα τραγούδια όπως "του Καπετάν Άρη", "Σαν ατσάλινο τείχος" και "Ένας λεβέντης έσβησε" ο Βελουχιώτης εξυμνείται και η μαχητικότητά του τονίζεται, ενώ δεν δίνεται έμφαση σε μια ρεαλιστική περιγραφή, αλλά στη θρυλική εκδοχή του χαρακτήρα του.
Ένα δεύτερο παράδειγμα δημιουργίας θρύλου είναι η πράξη αφαίρεσης της γερμανικής πολεμικής σημαίας του Γ' Ράιχ από τον Μανώλη Γλέζο και τον Απόστολο Σάντα τη νύχτα της 30ής Μαΐου 1941. Η πράξη αυτή συνδέθηκε με την αντίσταση του λαού ενάντια στον ναζισμό και εξύψωσε τον Γλέζο και τον Σάντα στο επίπεδο της ανώτερης ιδέας του δικαίου και την αντίσταση ενάντια στους κατακτητές.
Ο Μεταξάς αποτελεί μια πολύ ξεχωριστή περίπτωση δημιουργίας θρύλου. Είναι εντυπωσιακά παράδοξο ότι στην Ιστορία, αν και ήταν και είναι γνωστός για τις πολιτικές του δράσεις και την επαχθή δικτατορία του, ήταν εν τέλει το «ΟΧΙ» του που, βοηθούσης και της επίσης εκδοχής ανάγνωσης της ιστορίας, έχει χαραχθεί βαθύτατα στη μνήμη των ανθρώπων.
Χαρακτηριστικό, επίσης, παράδειγμα δημιουργίας θρύλου αποτελούν και οι 200 της Καισαριανής -Έλληνες αγωνιστές που εκτελέστηκαν στο Σκοπευτήριο της περιοχής την 1η Μαΐου του 1944- καθώς και ο λαός της Κρήτης, που ξεσηκώθηκε αυθόρμητα κατά των εισβολέων στα τέλη Μαΐου του 1941.
Η προηγούμενη ζωή και στις δύο περιπτώσεις έπαψε να έχει σημασία και το μόνο που προείχε ήταν και είναι η εξύμνηση της ηρωικής τους πράξης μέσω τραγουδιών, ποιημάτων και της ιστορικής μνήμης. Οι χαμένες με τραγικό και ηρωικό τρόπο ζωές τους και η αυτοθυσία τους αποτέλεσε παράδειγμα εξύψωσης των πράξεων λαϊκών ανθρώπων σε θρύλο που έμεινε ζωντανή μέσω της μνήμης αλλά και μέσω του λαϊκού τραγουδιού, όπως στην περίπτωση του "Σαββατόβραδο της Καισαριανής".
Οι λόγοι δημιουργίας των προαναφερθέντων θρύλων προέρχονται από την έμφυτη ανάγκη του ανθρώπινου ασυνείδητου να δημιουργήσει μύθους και θρύλους για την εξήγηση περιστατικών που, λόγω της φύσης τους, δημιουργούν δυσβάστακτα και επίπονα συναισθήματα, δύσκολα να καταπολεμηθούν. Οι θρύλοι και οι μύθοι διευκολύνουν την αντιμετώπιση τους.
Αυτή η υποσυνείδητη δημιουργία είναι αποτέλεσμα του συλλογικού ασυνείδητου της κοινωνίας. Η ελληνική κοινωνία, εκείνη την περίοδο, είχε ανάγκη να ηρωοποιήσει ανθρώπους για να λάβει θάρρος και κουράγιο για αυτά που είχαν περάσει και για αυτά που έπονταν.
Όπως κάθε εποχή και κοινωνία δημιουργεί τους δικούς της ήρωες, έτσι και η Ελλάδα του '40, στην ανάγκη της να κατασκευάσει μια νέα ταυτότητα, δημιούργησε τους παραπάνω και άλλους ως το μέσο για να δώσει νόημα σε έναν παράλογο κόσμο (Rollo May), αλλά και για να ανακατασκευάσει το παρελθόν, το παρόν και να δώσει ελπίδα για το μέλλον.
* Η Νικολέμμα - Πολυξένη Δημητρίου είναι λαογράφος
