ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ
Δολοφονίες, συλλήψεις, βασανισμοί, βιασμοί, λεηλασίες και καταστροφές με θύματα εαμίτες, κομμουνιστές, αλλά και συγγενείς αγωνιστών στην Αντίσταση συνέθεταν το σκηνικό της επόμενης μέρας μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας τον Φεβρουάριο του '45 ανάμεσα στην κυβέρνηση Πλαστήρα και το ΕΑΜ.
Τις εικόνες με τα δακρυσμένα πρόσωπα των αριστερών ανταρτών όταν παρέδιδαν τα όπλα τους διαδέχτηκαν οι εικόνες με τα κομμένα κεφάλια που περιέφεραν από χωριό σε χωριό οι πρώην ταγματασφαλίτες και λοιποί ακροδεξιοί για "παραδειγματισμό". Οι δολοφονημένοι έφτασαν τους 1.289.
Μέσα σ' αυτές τις συνθήκες o διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου της Αθήνας Οκτάβιος Μερλιέ και ο γενικός γραμματέας του Ροζέ Μιλιέξ, διαβλέποντας ότι τα πράγματα θα γίνονταν ακόμη χειρότερα, πήραν την πρωτοβουλία να διασώσουν όσους περισσότερους νέους μπορούσαν. Οργάνωσαν τη μεγαλύτερη αποστολή Ελλήνων φοιτητών στο εξωτερικό, η οποία έμεινε γνωστή και ως «υποτροφιάδα», καθώς οι περισσότεροι έλαβαν υποτροφία από το γαλλικό κράτος.
Για την αποστολή χρησιμοποιήθηκε το νεοζηλανδέζικο πλοίο "Ματαρόα", το οποίο στα πολυνησιακά σημαίνει «Η γυναίκα με τα μεγάλα μάτια». Η επιλογή έγινε από φοιτητές εξήντα κλάδων και ειδικοτήτων και ανέβηκαν στο πλοίο περισσότερα από 150 άτομα. «Ήταν φτωχά παιδιά... Δεν θα τους ξεχάσω ποτέ. Οτιδήποτε κι αν επιτύχει κανείς για τέτοιους ανθρώπους θα είναι λίγο» δήλωνε σε συνέντευξή του πολλά χρόνια μετά ο Μερλιέ. Το πλοίο έπιασε λιμάνι στον Τάραντα στη νότια Ιταλία στα τέλη Δεκεμβρίου του 1945 και από εκεί οι φοιτητές έφτασαν με τρένο στο Παρίσι.
Ο χρόνος έδειξε ότι στο πλοίο βρέθηκε η αφρόκρεμα της ελληνικής διανόησης και της τέχνης. Δεν ήταν όμως όλοι οι επιβάτες άντρες. Ούτε μόνο εκείνοι ήταν σπουδαίοι. “Ήταν πολλές οι σημαντικές γυναίκες σ’ αυτήν τη γενιά και σ’ αυτό το πλοίο που είχαν τα ίδια προσόντα με τους άντρες και ξεχάστηκαν” σημειώνει η γλύπτρια Κλειώ Μάκρη στο βιβλίο που επιμελήθηκαν με την ιστορικό Τέχνης Λήδα Καζαντζάκη “Γυναίκες του 'Ματαρόα'” (εκδόσεις Γαβριηλίδης).
Πέντε σπουδαίες, αλλά ξεχασμένες γυναίκες ήταν η ζωγράφος και συγγραφέας Νέλλη Ανδρικοπούλου, οι ζωγράφοι Άννα Κινδύνη, Ελένη Σταθοπούλου και Γιάννα Περσάκη και η γλύπτρια - χαράκτρια Μπέλλα Ραφτοπούλου.
Η Νέλλη Ανδρικοπούλου (1921-2014) αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Παρίσι, «υποτίθεται προσωρινά», όπως έλεγε με πικρία, μόλις το '47 λόγω οικογενειακών προβλημάτων. Πρόλαβε όμως να εκθέσει στην πανεπιστημιούπολη γλυπτικά και ζωγραφικά της έργα. «Η ματαίωση της ζωής και της καλλιτεχνικής μου πορείας στο Παρίσι ήταν για μένα τέτοια συμφορά, που δεν σκέφτηκα καν να ζητήσω από κανέναν να μου φέρει πίσω τα έργα και τα ρούχα μου - τι σημασία είχαν πια;» θα ανέφερε χρόνια αργότερα.
Κατά την επιστροφή της μαθήτευσε δίπλα σε καλλιτέχνες όπως ο Γιάννης Μόραλης, ο Γιάννης Τσαρούχης και ο Νικόλαος Χατζηκυριάκος - Γκίκας. Τότε γνώρισε και τον μετέπειτα σύζυγό της Νίκο Εγγονόπουλο που τη μύησε στη βυζαντινή τεχνοτροπία.
“Οι φιγούρες της είναι διαποτισμένες από μια μεταφυσική βυζαντινή και σουρεαλιστική συνάμα τεχνοτροπία, που προσγειώνουν με τα μάτια τους τον θεατή τους” σημειώνει η Λήδα Καζαντζάκη. Ενδεικτική ήταν η “Έλενη Φωκά”, σχέδιο που φτιάχτηκε με μελάνι. Η Ν. Ανδρικοπούλου γνώριζε ακόμη άριστα γερμανικά και γαλλικά και υπήρξε μία από τις πρώτες ξεναγούς της Ελλάδας, ενώ από τα τέλη της δεκαετίας του '80 ξεκίνησε το πλούσιο μεταφραστικό και λογοτεχνικό της έργο.
Η Ελένη Σταθοπούλου (1915-2016) σπούδασε στην ΑΣΚΤ της Αθήνας, στο εργαστήριο του ιμπρεσιονιστή Ουβέρτου Αργυρού μέχρι το 1944. Εκπροσώπησε την Ελλάδα σε δύο Μπιενάλε, της Αλεξάνδρειας το 1955 και του Σάο Πάολο το 1959, και δίδαξε από το 1955 μέχρι το 1972 Ελεύθερο και Διακοσμητικό Σχέδιο στην Παπαστράτειο Δημόσια Σχολή. Στα έργα της διακρίθηκε από νωρίς η απελευθέρωσή της από το ακαδημαϊκό σχέδιο, στην οποία συνέβαλε η επιρροή του θεωρητικού της τέχνης Αντρέ Λοτ, στο εργαστήριο του οποίου φοίτησε κατά την παραμονή της στο Παρίσι.
Ξεχωρίζοντας, μεταξύ άλλων, τα έργα της Σταθοπούλου για τις ακρογιαλιές και τις πεδιάδες της Σίφνου, η Λ. Καζαντζάκη σημειώνει ότι δένει τη φύση με τον άνθρωπο έτσι όπως οι Γάλλοι εκφραστές του “ταχισμού”, ενός είδους “άμορφης τέχνης”, και το έργο μεταλλάσσεται μέσα από τον παλμό των γραμμών της σε μια ψυχογραφία της ίδιας της καλλιτέχνιδας.
Η Γιάννα Περσάκη (1921-2008) είδε το ταλέντο της να αναγνωρίζεται από πολύ νωρίς, το 1945, από τον Κωνσταντίνο Παρθένη που είδε έργα της. Στο Παρίσι είχε δασκάλους τους Φερνάν Λεζέ, Αντρέ Λοτ, Ντικό ντελ' Άιγ και Ζορζ Σουβερμπί. Πριν φύγει με το "Ματαρόα" ήταν ενεργό μέλος του ΕΑΜ Τραπεζοϋπαλλήλων και έφτιαχνε τα πλακάτ της αντίστασης στο πίσω μέρος της Εθνικής. Αργότερα συνέθεσε εκρηκτικά έργα με πλακάτα χρώματα τη δεκαετία του '90 σε “ρυθμικά σύνολα, βασιζόμενα στην κατάλληλη επιλογή εγχρώμων επιπέδων” σύμφωνα με τους εκφραστές του λυρικού κυβισμού Ρομπέρ. "Έργα που ήταν δύσκολο", τονίζει η Λ. Καζαντζάκη, "να γίνουν κατανοητά σε ένα συντηρητικό κοινό, όπως το ελληνικό, ιδίως όταν έχουν πραγματωθεί από μια γυναίκα".
“Στη ζωγραφική της εύχομαι περισσότερο χαμόγελο και χάρη. Γιατί της λείπει το θέλγητρο;” αναρωτιέται σε ένα κείμενό του στην "Καθημερινή" της δεκαετίας του '50 ο τεχνοκριτικός και μέλος του "Ματαρόα" Άγγελος Προκοπίου. Η Γ. Περσάκη απάντησε με ευθύτητα και χωρίς φόβο: “Αυτή είμαι και αυτή ήμουν. Σιχαίνομαι τα χαμόγελα και τα χαριτωμένα στη ζωγραφική. Και τα θέλγητρα τα γυναικεία καλά είναι για τη ζωή. Στην τέχνη ευτυχώς δεν υπάρχει διαχωρισμός”.
Η Άννα Μαρουδή - Κινδύνη (1914-2003) γεννήθηκε στη Φώκαια της Μικράς Ασίας και γαλουχήθηκε μέσα στον ξεριζωμό. Ήρθε για πρώτη φορά στη Μυτιλήνη μετά το ξέσπασμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και για δεύτερη μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Το 1930 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και δούλεψε ως σχεδιάστρια στην Εθνική Τράπεζα. Στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής συμμετείχε στην Αντίσταση, στον τομέα της Εθνικής Αλληλεγγύης, και εργάστηκε στη Στατιστική Υπηρεσία του Δήμου Αθηναίων καταγράφοντας τους θανάτους στους δρόμους της πρωτεύουσας. Η αδερφή της Ειρήνη Παπαδημητρίου εξορίστηκε το '48 στη Μακρόνησο.
Η μορφή της μάνας αποτέλεσε τον βασικό κορμό του έργου της. “Το στερεμένο βυζί” ήταν από τα σημαντικότερα έργα της. «Εκεί αναδύθηκε η επήρεια της οδύνης του καθημερινού θανάτου που βίωσε στην Αθήνα» τονίζει η Λ. Καζαντζάκη.
Η Μπέλλα Ραφτοπούλου (1902-1992) σπούδασε στην ΑΣΚΤ της Αθήνας με δάσκαλο τον ιδεαλιστικής νοοτροπίας γλύπτη Θωμά Θωμόπουλο. Στα σχέδια που έφτιαξε στο διάστημα 1925-1927 για τις Δελφικές Εορτές του Άγγελου και Άννας Σικελιανού ακολουθεί το πνεύμα του Μπουρντέλ. Επιχείρησε, όπως κι εκείνος, να απελευθερώσει με δυναμικές, ρυθμικές φόρμες τη γλυπτική από τη στερεότυπη αντιγραφή των προτύπων και των μύθων της αρχαιότητας που την εμπνέουν, αναφέρει η Λ. Καζαντζάκη.
Από το ξεκίνημα της εικαστικής της πορείας συμμετείχε σε σημαίνουσες ομαδικές εκθέσεις, όπως η Μπιενάλε της Βενετίας ή της Αμβέρσας, στο Μουσείο Ροντέν και στο Μοντέρνας Τέχνης και στο Πτι Παλαί των Παρισίων. Παρουσίασε το έργο της ατομικά σε γνωστές γκαλερί στο Παρίσι, όπως η Ζακόμπ ή Ανρί Μπενεζίτ, ενώ η δουλειά της μνημονεύτηκε στη “Le Monde”, στο "Figaro" και στην "Καθημερινή".
Καταλήγοντας, η Λήδα Καζαντζάκη τονίζει ότι ήταν πέντε γυναίκες καλλιτέχνιδες που αντιστάθηκαν με το έργο τους και μόνο στην κατηγοριοποίησή τους μέσα σε προσχεδιασμένους από άνδρες ρόλους, αλλά και αργότερα μετά τη δεκαετία του '70 από γυναίκες. Έθεσαν εκ νέου το ερώτημα που τέθηκε το 1756 στην «Εγκυκλοπαίδεια» του Γαλλικού Διαφωτισμού “Ποιος μπορεί να ορίσει τη γυναίκα;” και με τις εικόνες που τόλμησαν να φτιάξουν έδειξαν ότι η αισθαντικότητα δεν αποτελεί προνόμιο ή μειονέκτημα προκαθορισμένο από το φύλο, αλλά πανανθρώπινη έκφραση.
