Το Αιγαίο πέλαγος αριθμεί έναν μεγάλο αριθμό νησιών και νησίδων με πολύ μεγάλη τοπογραφική, ιστορική, γεωλογική και περιβαλλοντική ετερογένεια. Είναι ένα υπέροχο φυσικό εργαστήριο έρευνας που εδώ και αιώνες διαμορφώνεται με βάση τη δυναμική ισορροπία μεταξύ πολιτισμών και οικοσυστημάτων.
Μοναδικές κλιματικές και τοπογραφικές συγκυρίες δημιούργησαν τη λεγόμενη μεσογειακή βλάστηση και χλωρίδα. Μια χλωρίδα απίστευτης ποικιλίας στη μεσογειακή λεκάνη, όριο μετάβασης από την τροπική στην εύκρατη ζώνη. Η συστηματική Βοτανική έθεσε τα «όρια» εξάπλωσης των φυτών με βάση γεωλογικά φαινόμενα και βιοκλιματικές συνθήκες, με αποτέλεσμα στον ελληνικό χώρο να έχουμε δεκατρείς διαφορετικές χλωριδικές περιοχές, από τις οποίες το Αιγαίο να καταλαμβάνει τις πέντε.
Η έρευνά μου επικεντρώνεται στα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου: Λήμνο, Λέσβο, Χίο, Σάμο και Ικαρία, αλλά και τα μικρότερα, όπως ο Άγιος Ευστράτιος, τα Ψαρά, οι Οινούσσες και οι Φούρνοι. Θα αναρωτηθεί κανείς γιατί δεν συμπεριλαμβάνονται και τα άλλα νησιά των φυτογεωγραφικών περιοχών του Βορείου και Ανατολικού Αιγαίου. Είναι καθαρά θέμα διοικητικό και οργανωτικό. Τα νησιά που προανέφερα ανήκουν διοικητικά στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, με περιφερειάρχη τη Χριστιάνα Καλογήρου, η οποία ένθερμα αγκάλιασε από την πρώτη στιγμή τις ερευνητικές μου προτάσεις.
Μετά από ακριβώς τρία χρόνια στο Εργαστήριο Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων του καθηγητή Αλέξιου Λέανδρου Σκαλτσούνη στη Φαρμακευτική Σχολή του ΕΚΠΑ (στον οποίο χρωστάω ένα μεγάλο ευχαριστώ για την εμπιστοσύνη του), διαχειρίζομαι τρεις προγραμματικές συμβάσεις με την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, με αποκορύφωμα τη χρηματοδότηση δημιουργίας ερευνητικού κέντρου στη Λέσβο με στόχο να συνεχιστεί η δυναμική προσπάθεια με επίκεντρο τα νησιά μας. Θα δημιουργηθούν θέσεις εργασίας και θα δοθεί το δικαίωμα σε επιστήμονες να εξειδικευτούν με μεταπτυχιακές σπουδές στον τόπο τους από τη Φαρμακευτική Σχολή Αθηνών. Συνολικά οι χρηματοδοτήσεις ανέρχονται στα 816.000 ευρώ.
Η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου είναι νησιωτική, με συνολική έκταση 3.836 τ.χλμ. H πλειονότητα των νησιών βρίσκεται κατά μήκος των ακτών της Μικράς Ασίας, ανατολικό σύνορο της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την Τουρκία. Σε συνδυασμό με το κριτήριο του πληθυσμιακού μεγέθους, τα δύο από τα μεγαλύτερα νησιά, η Λέσβος και η Χίος, συγκαταλέγονται μεταξύ των είκοσι ένα σημαντικών νησιών του ευρωπαϊκού χώρου. Η έλλειψη δυνατότητας διασύνδεσης της χώρας με τους κύριους άξονες ανάπτυξης αποτελεί βασικό στοιχείο απομόνωσής της όσον αφορά τη λειτουργία των παραγωγικών τομέων και ιδιαίτερα του πρωτογενή.
Συνδυασμός λοιπόν επιστημονικής γνώσης και τεχνογνωσίας στο πρωτογενή τομέα θα συμβάλει στην περιφερειακή οικονομία διατηρώντας ζωντανό τον κοινωνικό και οικονομικό ιστό της, ο οποίος έχει δεχθεί μεγάλα πλήγματα (μεταναστευτικό, πυρκαγιές, σεισμούς). Η ιδέα είναι απλή αλλά και υπερβολικά σύνθετη στην υλοποίησή της, καθώς έχουμε να ξεπεράσουμε τη δυσκίνητη ελληνική γραφειοκρατία, τα αυξημένα κόστη μεταφοράς και τη γεωγραφική απομόνωση. Αναφερόμαστε σε μια νησιωτική διοικητική μονάδα με κεντρικές κοινές ανάγκες, αλλά παράλληλα με εσωτερικές ανάγκες για κάθε νησί ανεξάρτητα που πρέπει να μελετήσουμε με ιδιαίτερη προσοχή ώστε η βοήθειά μας να είναι αποτελεσματική.
Εδώ έρχεται να βοηθήσει και η έρευνα της Εθνοφαρμακολογίας των νησιών της Περιφέρειας. Με τον όρο Εθνοφαρμακολογία περιγράφεται η ειδικότητα της Φαρμακευτικής, και ιδιαίτερα της Φαρμακογνωσίας που ασχολείται με την καταγραφή, μελέτη, ανάπτυξη και διάδοση των παραδοσιακών τρόπων χρήσης των φαρμακευτικών φυτών. Τη λαϊκή ιατρική. Δεν υπήρχε καλύτερος τρόπος ταξινόμησης των φαρμακευτκών φυτών από την ήδη καταγεγραμμένη συστηματική Βοτανική των νησιών. Στη διεθνή βιβλιογραφία δεν είχε ξαναγίνει συστηματική καταγραφή της εθνοφαρμακολογικής χρήσης των φυτών από τα νησιά της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, ενώ οι γείτονές μας από τη Μικρά Ασία προχωρούν με απίστευτη ταχύτητα στην εθνοφαρμακολογική καταγραφή όλων των περιοχών της Τουρκίας. Αποτελούσε υποχρέωσή μου να κατοχυρώσω στη διεθνή βιβλιογραφία την εθνοφαρμακολογική χρήση των φυτών των ελληνικών νησιών του Αιγαίου. Η εργασία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Frontiers in Pharmacology» τον Μάιο του 2018 με τίτλο «An Ethnobotanical Study of Medicinal Plants in the Greek Islands of North Aegean Region». Αυτή η καταγραφή αποτελεί τώρα πλέον πυξίδα για τα πειράματα σε εργαστηριακό επίπεδο, στηριζόμενα σε αναφορές της λαϊκής Ιατρικής. Είναι η λεγόμενη «αντίστροφη Φαρμακολογία». Δηλαδή γνωρίζουμε το αποτέλεσμα «θεραπείας» ή τη χρήση ενός φυτού σε συγκεκριμένες παθήσεις και προσπαθούμε με την εξειδικευμένη γνώση της Φαρμακολογίας και φαρμακογνωστικών τεχνικών να απομονώσουμε, να τακτοποιήσουμε τον δευτερογενή μεταβολίτη (δραστική ουσία) ή μείγματα αυτών με φαρμακολογική δράση. Αυτό προσδίδει άμεσα προστιθέμενη αξία στο προϊόν, με ό,τι συνεπάγεται στην αγροδιατροφική οικονομία. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα προϊόντων, χωρίς να μπω σε λεπτομέρειες, όπως αυτά της ελιάς, της μαστίχας, του σιδερίτη (τσάι του βουνού) και τώρα τελευταία έρχεται στο προσκήνιο και η λαδανιά με τα εκχυλίσματά της.
Οι φαρμακευτικές βιομηχανίες και οι βιομηχανίες δερμοκαλλυντικών στρέφονται όλο και περισσότερο σε φυσικά προϊόντα μοναδικής ποιότητας και υπεροχής. Τα νησιά μας έχουν να προσφέρουν μια τεράστια λίστα από αυτά. Είναι ανάγκη όμως να παρέμβει το κράτος έτσι ώστε να οργανώσει ορθά συστηματικές καλλιέργειες με βάση τη ζήτηση, στηριζόμενη στα ερευνητικά μας αποτελέσματα. Αναδεικνύοντας την ποιότητα κάποιων προϊόντων, ευαισθητοποιούνται οι νησιώτες, καλλιεργούν τα φυτά και δεν οδηγούνται στην αλόγιστη κοπή και στο παράνομο εμπόριο. Παράδειγμα αποτελεί ο ενδημικός σιδερίτης (Sideritis sipylea) των νησιών του Βορείου Αιγαίου (Λέσβος, Χίος και Σάμος). Δεν έχει να «ζηλέψει» τίποτα στα φυτοχημικά του χαρακτηριστικά και στη βιολογική δράση από το πολυδιαφημισμένο Sideritis scardica (του Ολύμπου). Πραγματοποιήσαμε ενημερωτική ημερίδα στη Λέσβο που οδήγησε σε ευαισθητοποίηση του κόσμου, συλλογή σπόρου και προσπάθεια εντατικής καλλιέργειας. Έτσι θα προστατευτεί και θα προσφέρει ένα μοναδικό προϊόν εξαγωγής από τα νησιά μας. Κάτι ανάλογο προσπαθούμε τώρα με τις παιώνιες και τις τουλίπες. Εθνοφαρμακολογικές αναφορές, φυτοχημική ανάλυση, βιολογική δράση, ημερίδες και ανακοινώσεις σε διεθνή επιστημονικά συνέδρια έτσι ώστε να επιστήσουμε την προσοχή της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας και της Πολιτείας σε κόκκινες γραμμές που αφορούν τη φυτική βιοποικιλότητα των νησιών της Περιφέρειας.
Το εργαστήριό μας έχει τον εξοπλισμό και την εμπειρία να στηρίξει επιστημονικά ενέργειες και δράσεις από μεγάλες εταιρίες έως και τον απλό αγρότη. Με τη δημιουργία του ερευνητικού κέντρου στη Λέσβο αυτή η τεχνογνωσία θα φτάσει στην Περιφέρεια και θα έχει άμεση εφαρμογή στο πεδίο. Η προσπάθεια είναι μεγάλη και διαφαίνεται επίπονη και ανηφορική, αλλά θεωρώ ότι η θέληση υπάρχει τόσο από τη μεριά της ακαδημαϊκής κοινότητας όσο και από την Πολιτεία. Ελπίζω σε έναν χρόνο από τώρα να μιλάμε πλέον για ερευνητικά αποτελέσματα που θα έχουν βγει από τον μοναδικό εξοπλισμό που θα εγκατασταθεί στο ερευνητικό κέντρο της Λέσβου.
Βαγγέλης Αξιώτης
* Ο Βαγγέλης Αξιώτης, φαρμακοποιός / χημικός φαρμάκων και διδάκτορας της Ιατρικής Σχολής La Sapienza της Ρώμης, είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στον τομέα της Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων, ΕΚΠΑ
