Η τέχνη έχει έναν μοναδικό τρόπο να ενεργοποιεί συναισθήματα και νοητικές διεργασίες. Η απόλαυση που αντλούμε από την εμπειρία θα μπορούσε να θεωρήσει κανείς ότι είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την αισθητική αξία του εκάστοτε έργου τέχνης. Ωστόσο, στο θέμα αυτό προκύπτουν πολλές διαφωνίες τόσο ανάμεσα στους ειδικούς όσο και στους απλούς “θεατές”. Τελικά υπάρχει κάτι κοινό στον τρόπο που βιώνουμε την τέχνη; Από πού προέκυψε η ανάγκη μας γι’ αυτή; Τι θα ανακαλύψουμε αν στρέψουμε το βλέμμα στο όργανο εκείνο που μας επιτρέπει να απολαμβάνουμε, να ερμηνεύουμε και να δημιουργούμε την τέχνη; Ο Θανάσης Ντινόπουλος, καθηγητής Ανατομικής, Ιστολογίας και Εμβρυολογίας του Τμήματος Κτηνιατρικής του ΑΠΘ και συγγραφέας των βιβλίων “Εγκέφαλος και Τέχνη” και “Νευροαισθητική: ή γιατί οι άνδρες προτιμούν τις ξανθές”, μιλάει στο «Πρίσμα» για τις πολύπλοκες εγκεφαλικές διεργασίες που μας επιτρέπουν να έχουμε την υποκειμενική αλλά ταυτόχρονα και πανανθρώπινη εμπειρία της τέχνης.
Ο ορισμός της ομορφιάς προβληματίζει καλλιτέχνες και φιλοσόφους από την αρχαιότητα. Πώς προσεγγίζουν το θέμα οι νευροεπιστήμονες προκειμένου να μελετήσουν την αντίληψη της ομορφιάς από τον ανθρώπινο εγκέφαλο;
Αφηρημένες έννοιες, όπως είναι η ομορφιά, η συνείδηση και ο χρόνος, είναι πολύ δύσκολο να οριστούν. Όλοι γνωρίζουμε γιατί μιλάμε, αλλά μόλις μας ρωτήσουν, δεν ξέρουμε τι να απαντήσουμε. Για τον λόγο αυτό προτιμώ τον λιτό και νευροβιολογικά πολύ επιτυχημένο ορισμό για την ομορφιά του Τολστόι: «Όμορφο είναι ό,τι αρέσει». Αποκτούμε γνώσεις για τον κόσμο δημιουργώντας έννοιες. Έννοιες για απλά πράγματα, όπως είναι τα σπίτια, τα αυτοκίνητα ή τα τοπία, και πιο αφηρημένες έννοιες, όπως είναι η Δικαιοσύνη, τα Μαθηματικά και η ομορφιά. Για να νιώσουμε κάτι ως όμορφο, λόγου χάρη ένα τοπίο, μια γυναίκα, έναν άνδρα, μια προσωπογραφία, μια τοπιογραφία, μια μαθηματική εξίσωση κ.λπ., πρέπει, έστω και πρόσκαιρα, η έννοια που έχουμε δημιουργήσει στον εγκέφαλό μας γι’ αυτά να βρει αντίκρισμα στην πραγματικότητα. Να δούμε, δηλαδή, μια γυναίκα ή ένα έργο τέχνης που να ταιριάζει με την έννοια που έχουμε δημιουργήσει. Λέω έστω και πρόσκαιρα γιατί οι έννοιες αυτές αλλάζουν με την πάροδο της ηλικίας, τις γνώσεις και τις εμπειρίες μας, καθώς και με το Zeitgeist, το πνεύμα της εποχής. Ποιος θα θεωρούσε, άραγε, στην Αναγέννηση το «Κόκκινο τετράγωνο» του Μάλεβιτς όμορφο έργο τέχνης; Να μην αναφερθώ στο ουροδοχείο του Ντισάν (το οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, θεωρείται από τους ειδήμονες το σημαντικότερο έργο τέχνης του 20ού αιώνα).
Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινίσουμε ότι οι έννοιες στις οποίες αναφέρομαι διαφέρουν ριζικά από τις ιδέες του Πλάτωνα, τα πλατωνικά ιδεατά. Τα ιδεατά του Πλάτωνα βρίσκονται έξω από εμάς και είναι αιώνια και αναλλοίωτα. Από νευροβιολογική σκοπιά, αντίθετα, οι έννοιες βρίσκονται στον εγκέφαλο (έννοιες: ενοικούν στον εγκέφαλο) και αλλάζουν με τον χρόνο. Για τον λόγο αυτό ο καθένας αποδίδει τη δική του αισθητική αξία στα πράγματα, ο καθένας έχει τη δική του αίσθηση για την ομορφιά. Ο καθένας έχει, όπως έλεγαν τον 18ο αιώνα αλλά και σήμερα, το δικό του «γούστο», κατ’ αναλογία με την αίσθηση της γεύσης που αποφαίνεται με τον αμεσότερο και κατηγορηματικότερο τρόπο για το αν κάτι μας αρέσει ή δεν μας αρέσει.
Ποιοι μηχανισμοί στον εγκέφαλο σχετίζονται με την αισθητική απόλαυση;
Όταν βλέπουμε κάτι που το θεωρούμε όμορφο, ένα έργο τέχνης λόγου χάρη, όταν δηλαδή «ικανοποιείται» η έννοια που έχουμε για την ομορφιά, τότε ενεργοποιείται ο κογχικο-μετωπιαίος φλοιός και άλλες περιοχές που συγκροτούν το ονομαζόμενο σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου. Επομένως, ένα έργο τέχνης το οποίο κάποιος αξιολογεί ως όμορφο θα προκαλέσει αυξημένη δραστηριότητα στο σύστημα ανταμοιβής, αλλά το ίδιο έργο δεν θα έχει το ίδιο αποτέλεσμα αν δεν αξιολογηθεί ως όμορφο από ένα άλλο άτομο. Το κύρος μιας τέτοιας «απόφασης» του συστήματος ανταμοιβής δεν μπορεί να θιχτεί από καμία «λογική» ή επιστημονική άποψη. «Όμορφο είναι ό,τι αρέσει». Στην πραγματικότητα, μάλιστα, οι αισθητικές κρίσεις είναι ασυμβίβαστες˙ κάποιος που εγκωμιάζει ένα έργο τέχνης αισθάνεται θιγμένος όταν ένας άλλος το καταδικάζει.
Το σύστημα ανταμοιβής προκαλεί τις αισθήσεις της ευχαρίστησης και της ηδονής που συνδέονται με το φαγητό και το ποτό (για να επιβιώσουμε) και το σεξ (για να αναπαραχθούμε). Κοινή είναι η πεποίθηση ότι συστήματα ανταμοιβής υπάρχουν σε όλη την κλίμακα του ζωικού βασιλείου. Ωστόσο, η παρουσία τους δεν φαίνεται να επεκτείνεται και στο φυτικό βασίλειο˙ οι στίχοι του Federico Garcia Lorca «και στα στήθια της Λολίτας / πεθαίνουν τα κλαριά από αγάπη» και η ρήση του William Wordsworth «κάθε λουλούδι ευχαριστιέται τον αέρα που αναπνέει» αποτελούν προφανώς υπέροχες «ποιητικές» υπερβολές.
Το σύστημα ανταμοιβής έχει αναπτυχθεί τόσο πολύ στον άνθρωπο που ενεργοποιείται και από άλλα ερεθίσματα και συναισθήματα: από τον έρωτα και τη γονική αγάπη, το χιούμορ, τα ναρκωτικά, ακόμη και από την κατανάλωση σοκολάτας, από εικόνες που δείχνουν χρήματα και γλυκά ή σπορ αυτοκίνητα για τους άνδρες και πολυτελή είδη, λόγου χάρη κοσμήματα, για τις γυναίκες. Στις περιοχές που συγκροτούν το σύστημα ανταμοιβής παρατηρείται υψηλή συγκέντρωση της ντοπαμίνης και των υποδοχέων της καθώς και άλλων νευροτροποποιητών. Η ντοπαμίνη, ο ηδονικός αυτός νευροδιαβιβαστής και σπουδαιότερος παράγοντας κινητοποίησης του οργανισμού, θέτει κάποιον σε μια «νιώθω καλά» κατάσταση ανεξάρτητα από το ερέθισμα που έχει προκαλέσει την έκλυσή του.
Τι γνωρίζουμε για τον ρόλο που παίζουν οι νευρώνες - κάτοπτρα στη συναισθηματική κινητοποίηση του θεατή;
Ηλεκτροφυσιολογικές μελέτες έδειξαν ότι στον προμετωπιαίο φλοιό, στην κινητική περιοχή, στη σωματοαισθητική περιοχή, στη νήσο και σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου του πιθήκου υπάρχουν ορισμένοι νευρώνες που αποκρίνονται σε συγκεκριμένες κινήσεις. Οι νευρώνες αυτοί, που ονομάζονται νευρώνες - κάτοπτρα, αποκρίνονται ανεξάρτητα από το αν οι συγκεκριμένες κινήσεις επιτελούνται από τον εξεταζόμενο ή από άλλον πίθηκο. Αν, λόγου χάρη, ένας πίθηκος, του οποίου καταγράφεται η εγκεφαλική δραστηριότητα, απλώσει το χέρι του για να πιάσει μια μπανάνα ή ένας άλλος πίθηκος, ακόμη και ένας άνθρωπος, κάνουν την ίδια κίνηση, οι νευρώνες - κάτοπτρα δείχνουν μεγάλη δραστηριότητα. Με άλλα λόγια, οι νευρώνες αυτοί αποκρίνονται τόσο σε κινήσεις που κάνουν οι ίδιοι οι πίθηκοι όσο και σε κινήσεις άλλων ατόμων, αρκεί οι κινήσεις αυτές να κατευθύνονται προς τον ίδιο στόχο, να επιδιώκουν το ίδιο αποτέλεσμα. Δηλαδή, οι νευρώνες - κάτοπτρα αντικατοπτρίζουν στον εγκέφαλο του πιθήκου παρατηρητή τη δραστηριότητα του ατόμου που εκτελεί την κίνηση.
Οι νευρώνες - κάτοπτρα με τις «υπερυπολογιστικές» τους δυνατότητες μας επιτρέπουν να νιώθουμε όχι μόνο τις δικές μας εμπειρίες αλλά και τις εμπειρίες των άλλων, να κατανοούμε τη συναισθηματική τους κατάσταση και έτσι να προβλέπουμε τη συμπεριφορά τους και να δρούμε ανάλογα. Κατά συνέπεια, ενώ η κατανόηση των πράξεων και των προθέσεων των άλλων ανθρώπων οφείλεται, ασφαλώς, και σε πολύπλοκους γνωστικούς μηχανισμούς, σε μια παραγωγική συλλογιστική πορεία που ακολουθεί ο νους του παρατηρητή, σαν να λύνει ένα λογικό πρόβλημα, η ταχύτητα με την οποία αντιλαμβανόμαστε τις καταστάσεις υποδηλώνει την ύπαρξη ενός σχεδόν αυτόματου μηχανισμού και τα κύτταρα - κάτοπτρα είναι οι καλύτεροι υποψήφιοι για κάτι τέτοιο. Με τους γνωστικούς μηχανισμούς συνάγουμε το συναίσθημα, αλλά δεν το αισθανόμαστε˙ αντίθετα, με τον κατοπτρικό μηχανισμό βιώνουμε την ίδια συναισθηματική κατάσταση με τον συνάνθρωπό μας.
Θα μπορούσε, επομένως, να ισχυριστεί κανείς ότι οι νευρώνες - κάτοπτρα συμβάλλουν στη συναισθηματική απόλαυση που μας προσφέρουν όλα τα είδη της τέχνης: μουσική, ζωγραφική, γλυπτική, χορός, κινηματογράφος, θέατρο; Ίσως μέσα από τα έργα των καλλιτεχνών να δημιουργείται ένα είδος συντονισμού, ή ταύτισης, ανάμεσα στο συναίσθημά τους και στο συναίσθημα του θεατή, το οποίο δεν είναι κατ’ ανάγκη το ίδιο, αλλά είναι της ίδιας υφής. Με άλλα λόγια, σύμφωνα με τη θεωρία της ενσυναίσθησης (όρος που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Robert Vischer, αλλά καθιερώθηκε από τον Theodor Lipps), η βάση κάθε αισθητικής εμπειρίας και απόλαυσης είναι η ταύτιση του θεατή με το έργο τέχνης, με τα συναισθήματα του καλλιτέχνη.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει σαν κύριο στόχο την επιβίωση του κατόχου του. Στο πλαίσιο αυτό η τέχνη φαίνεται περιττή.
Το φυσιολογικό προφίλ των κυττάρων του συστήματος ανταμοιβής, στο οποίο αναφέρθηκα προηγουμένως, εξαρτάται από τη διατηρήσιμη και ελεγχόμενη απελευθέρωση νευροτροποποιητών, όπως είναι η ντοπαμίνη, τα οπιοειδή πεπτίδια, η ωκυτοκίνη, η αγγειοπιεσίνη, η σεροτονίνη και η ανανδαμίδη (ένας ενδογενής κανναβινοειδής νευροδιαβιβαστής). Το πώς δρουν οι νευροτροποποιητές αυτοί δεν είναι γνωστό με μεγάλη ακρίβεια, αλλά το πρότυπο εκφόρτισης που διεκπεραιώνεται από τα κύτταρα των «κέντρων ηδονής» σχετίζεται αναμφίβολα με την ικανοποίηση και τον κορεσμό. Τα κύτταρα των περιοχών που συγκροτούν το σύστημα ανταμοιβής είναι συνδεδεμένα με πολύπλοκο τρόπο μεταξύ τους καθώς και με άλλες περιοχές του μεταιχμιακού συστήματος, το οποίο συμμετέχει στη γέννηση των συναισθημάτων, τη λειτουργία της μνήμης και σε άλλες ανώτερες γνωστικές λειτουργίες. Αυτός είναι ο λόγος που τα κέντρα ανταμοιβής είναι δυνατόν να δραστηριοποιηθούν και από «μη αναμενόμενα» ερεθίσματα: οι έννοιες, οι γνώσεις, είναι σε θέση να μας παρέχουν ευχαρίστηση.
Επιπρόσθετα, υπάρχει ισχυρή αλληλεπίδραση του συστήματος ανταμοιβής και του συστήματος του στρες. Το χρόνιο στρες δρα ανασταλτικά στο σύστημα ανταμοιβής, με αποτέλεσμα, αντί ικανοποίησης, να νιώθουμε δυσφορία. Η τέχνη και η ομορφιά ενεργοποιούν το σύστημα ανταμοιβής και αναστέλλουν το σύστημα του στρες. Και, υπό αυτήν την έννοια, η θετική επίδραση της τέχνης και της ομορφιάς αποτελούν μεγάλο πλεονέκτημα για την ποιότητα ζωής και κατ’ επέκταση την επιβίωση του ανθρώπου. Επομένως, και με την πιο στενή βιολογική έννοια, απέχουν πολύ από το να θεωρηθούν περιττές.
Λήδα Αρνέλλου
