Κάθε επιστήμη έχει το δικό της πάνθεον και όλοι όσοι συμπεριλαμβάνονται σε αυτό έχουν, εκτός από τα καταγεγραμμένα επιτεύγματά τους, και ένα μυθικό πέπλο γύρω τους. Από όλες αυτές τις προσωπικότητες, μία ξεχωρίζει: ο Νίκολα Τέσλα.
Ο Τέσλα ήταν αναμφίβολα ένας από τους μεγαλύτερους εφευρέτες των τελευταίων 200 χρόνων, ο οποίος προσπαθούσε να εκμεταλλευτεί στο έπακρο τις δυνατότητες που μπορούσαν να προσφέρουν το ηλεκτρικό ρεύμα και ο ηλεκτρομαγνητισμός. Στον σύγχρονο Τύπο συναντάμε χαρακτηρισμούς όπως ο Προμηθέας ή Μεσσίας του ηλεκτρισμού, ο εφευρέτης του μέλλοντος, ο πατέρας της σύγχρονης εποχής κ.λπ. Ταυτόχρονα, ο Τέσλα βρίσκεται στο επίκεντρο θεωριών συνωμοσίας περισσότερο από κάθε άλλο επιστήμονα ή μηχανικό. Πόσα, όμως, από όσα πιστεύουμε για τον Τέσλα είναι αλήθεια; Πού ξεκινά ο μύθος και πού τελειώνει η πραγματικότητα; Πού σταματούν η καινοτομία και η ευφυΐα και πού ξεκινούν η ψευδοεπιστήμη και οι θεωρίες συνωμοσίας;
Η «κλασική», αλλά ιδιαίτερα ανακριβής περιγραφή του είναι αυτή ενός ονειροπόλου, οραματιστή εφευρέτη, του οποίου οι κατασκευές πάνε κόντρα στο κατεστημένο και γι’ αυτό άλλωστε το τελευταίο τον πολεμά. Σαν αποτέλεσμα, ο Τέσλα πεθαίνει μόνος, φτωχός και άρρωστος ψυχικά. Προκειμένου η αμερικανική κυβέρνηση και το επιχειρηματικό κατεστημένο της εποχής να αποσιωπήσουν τα θαυμαστά και μπροστά από την εποχή του επιτεύγματά του, κατάσχουν όλα του τα υπάρχοντα μετά θάνατον. Τελικά, ο Τέσλα είναι ο μεγάλος αδικημένος από την επίσημη Ιστορία, αφού πουθενά δεν γίνεται αναφορά στα επιτεύγματά του και η ανθρωπότητα χάνει τη μεγάλη της ευκαιρία να απελευθερωθεί από τα δεινά της.
Βέβαια, είναι αξιοθαύμαστο πώς είναι δυνατόν η Ιστορία να αποσιωπήσει το έργο του Τέσλα και παρ’ όλα αυτά να έχει τόσο μεγάλη δημοσιότητα. Όλοι γνωρίζουν τη συμβολή του στην ευρεία χρήση τού εναλλασσόμενου ρεύματος και τις ασύρματες τηλεπικοινωνίες, ενώ η επιστημονική κοινότητα έχει ονομάσει προς τιμήν του τη μονάδα μέτρησης της έντασης του μαγνητικού πεδίου. Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται καν για μια προσωπικότητα της οποίας το έργο εκτιμήθηκε μετά θάνατον. Ο Τέσλα έλαβε τεράστιες χορηγίες για κάποιες από τις ιδέες του από μεγάλους επιχειρηματίες της εποχής, όπως ο J.P. Morgan, ενώ μαζί με τον Έντισον ήταν από τις μεγαλύτερες διασημότητες του τεχνολογικού-επιστημονικού χώρου στα τέλη του 19ου αιώνα. Επομένως, οι πηγές της εποχής δείχνουν ξεκάθαρα ότι ο Τέσλα ήταν πολύ δημοφιλής και ότι είχε τη δυνατότητα να εξασφαλίζει τεράστια ποσά για τα πειράματά του.
Η ανακριβής περιγραφή της ζωής του Τέσλα ενισχύει στερεοτυπικές αντιλήψεις σχετικά με την εφεύρεση και την καινοτομία. Ταυτόχρονα, καλλιεργεί ψευδοεπιστημονικές αντιλήψεις όχι μόνο σε αρνητές της επιστήμης αλλά και σε ανθρώπους που έχουν μια επαρκή επιστημονική εκπαίδευση. Μια απλή αναζήτηση στο Διαδίκτυο μπορεί να επιβεβαιώσει αυτή την τοποθέτηση, αφού οι υπερβολές και οι ανακρίβειες δεν είναι μόνο προνόμιο όσων διαδίδουν και ενστερνίζονται θεωρίες συνωμοσίας, αλλά συχνά διαπερνούν και τις πιο ψύχραιμες και ορθολογικές αποτιμήσεις της συνεισφοράς του Τέσλα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτή η στερεοτυπική προσέγγιση αδικεί όχι μόνο τον ίδιο τον Τέσλα αλλά και όλους αυτούς των οποίων η συμβολή σε μεγάλα τεχνολογικά επιτεύγματα πράγματι αποσιωπήθηκε. Για όλους αυτούς, οι «ακόλουθοι» υποστηρικτές του Τέσλα και συνωμοσιολόγοι συνήθως δεν δείχνουν την ίδια ευαισθησία.
Πάντως, η ιστορία του Τέσλα είναι η ιστορία ενός ταλαντούχου ανθρώπου με πολλά ελαττώματα, ο οποίος έζησε πολλές επιτυχίες, αποτυχίες, υπερβολές και καταστροφές. Είναι επίσης ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, καθώς εκτυλίσσεται σε μια περίοδο που ο κόσμος αποκτά σταδιακά τη σημερινή του μορφή σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο και μπορεί να δει κανείς τον τρόπο με τον οποίο οι απαιτήσεις της οικονομίας και οι κοινωνικές συνθήκες επηρεάζουν και καθοδηγούν την εφαρμοσμένη έρευνα. Εντέλει, αυτό που έχει σημασία είναι να θαυμάζει κανείς τα πραγματικά επιτεύγματα ενός ταλαντούχου ανθρώπου και όχι τον μύθο που τον περιβάλλει.
Μύθοι και πραγματικότητες
Ο Νίκολα Τέσλα γεννήθηκε τη νύχτα μεταξύ 9ης και 10ης Ιουλίου του 1856 στο χωριό Smiljan, που βρίσκεται στη σημερινή Κροατία, από Σέρβους γονείς. Σύμφωνα με τον μύθο, μια άγρια καταιγίδα έπληττε το χωριό του. Το απόκοσμο φως των αστραπών προμήνυε την ιδιαίτερη σχέση που θα είχε ο μικρός Νίκολα με τον ηλεκτρισμό. Αν και μάλλον δεν υπάρχει τρόπος να εξακριβώσουμε την αλήθεια αυτού του περιστατικού, αυτό είναι ενδεικτικό της μυθικής διάστασης που έδινε ο Τύπος της εποχής στη φιγούρα του Τέσλα, κάτι που φρόντιζε και ο ίδιος να καλλιεργεί.
Μία από τις παρανοήσεις που υπάρχουν σχετικά με το έργο του Τέσλα είναι ότι εφηύρε το ραδιόφωνο. Ο 19ος αιώνας ήταν ο αιώνας του πειραματισμού στον ηλεκτρομαγνητισμό και ως αποτέλεσμα πολλοί επίδοξοι εφευρέτες είχαν κατοχυρώσει σχετικές ευρεσιτεχνίες. Τελικά, ο πρώτος που προχώρησε σε μεγάλης κλίμακας ασύρματη εκπομπή και λήψη σημάτων ήταν ο Γουλιέλμος Μαρκόνι, ο οποίος τιμήθηκε και με Βραβείο Νόμπελ. Ο Τέσλα εξοργίστηκε όταν ο Μαρκόνι βραβεύθηκε με το Βραβείο Νόμπελ και ξεκίνησε μια δικαστική διαμάχη για να αποκαταστήσει την πατρότητα της εφεύρεσης, ισχυριζόμενος ότι ο Μαρκόνι στηρίχτηκε σε ευρεσιτεχνίες που ο Τέσλα είχε ήδη κατοχυρώσει, κάτι που τελικά επιτεύχθηκε μετά θάνατον.
Πάντως, ο Τέσλα έκανε επιτυχημένες επιδείξεις ραδιοφωνικών επικοινωνιών πριν τον Μαρκόνι, αλλά γενικά στο τέλος του 19ου αιώνα τέτοιες επιδείξεις γίνονταν από διάφορους επιστήμονες και τεχνικούς σε διάφορα μέρη της Γης. Επομένως, η συμβολή του ήταν σημαντική, αλλά σε μια εποχή που μεγάλο μέρος της επιστημονικής κοινότητας ασχολούνταν εντατικά με αυτό το αντικείμενο. Μία από τις σημαντικότερες στιγμές του, που πήρε μεγάλη δημοσιότητα, ήταν όταν το 1896 κατάφερε να χειριστεί μια βάρκα από μακριά χρησιμοποιώντας ηλεκτρομαγνητικά κύματα, κατασκευάζοντας έτσι το πρώτο τηλεκατευθυνόμενο σκάφος.
Αντίστοιχα εσφαλμένη και πολύ συνηθισμένη είναι η αντίληψη που θέλει τον Τέσλα εφευρέτη του εναλλασσόμενου ρεύματος. Το εναλλασσόμενο ρεύμα ήταν γνωστό δεκαετίες πριν ο Τέσλα ασχοληθεί με τον ηλεκτρισμό και στην ευρωπαϊκή ήπειρο είχαν γίνει ήδη βήματα που θα μπορούσαν να καθιερώσουν τη χρήση του. Ο Τέσλα συνέλαβε την ιδέα ενός κινητήρα που θα μπορούσε να λειτουργεί απευθείας με εναλλασσόμενο ρεύμα, χωρίς να χρειάζεται αυτό προηγουμένως να μετατραπεί σε συνεχές. Αν και δεν ήταν ο πρώτος που κατασκεύασε τελικά έναν τέτοιο κινητήρα, η μετεγκατάστασή του στις ΗΠΑ του έδωσε τη δυνατότητα να πουλήσει τις σχετικές ευρεσιτεχνίες του στον επιχειρηματία George Westinghouse και να κερδίσει όχι μόνο αρκετά χρήματα για τα πειράματά του αλλά και δόξα. Τελικά, η συμβολή του στην καθιέρωση του εναλλασσόμενου ρεύματος μέσα από ευρεσιτεχνίες που καθιστούσαν πρακτική τη μεταφορά και τη χρήση του στις ΗΠΑ ήταν καθοριστικής σημασίας.
Μία από τις πιο σημαντικές του εφευρέσεις ήταν το πηνίο Τέσλα. Το 1889 ο Τέσλα ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με πειράματα σχετικά με τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα και ξεκίνησε να πειραματίζεται κατασκευάζοντας κυκλώματα με μετασχηματιστές. Οι τροποποιήσεις του οδήγησαν τελικά σε ένα είδος μετασχηματιστή που είχε τη δυνατότητα να παράγει πολύ υψηλής τάσης εναλλασσόμενο ρεύμα χωρίς να καταστρέφεται. Ένα τέτοιο γιγάντιο πηνίο απεικονίζεται στη διάσημη φωτογραφία του που τραβήχτηκε το 1899 στο εργαστήριο στο Colorado Springs (εικόνα 1). Η φωτογραφία αυτή είναι στην πραγματικότητα μια διπλή έκθεση, καθώς θα ήταν αδύνατο ένας άνθρωπος να βρεθεί σε ένα τέτοιο περιβάλλον την ώρα που το γιγάντιο αυτό πηνίο Τέσλα είναι σε λειτουργία.
Απεριόριστη ενέργεια για όλους
Η κεντρική αφήγηση των θεωριών συνωμοσίας με επίκεντρο τον Τέσλα είναι ότι ο ίδιος είχε βρει τον τρόπο να παρέχει ασύρματα απεριόριστη ενέργεια σε όλη την ανθρωπότητα. Φυσικά, αυτό ήταν κάτι που δεν μπορούσε να επιτρέψει το επιχειρηματικό κατεστημένο της εποχής και γι’ αυτό τον λόγο ο Τέσλα πέθανε ξεχασμένος, μόνος και πάμπτωχος. Προηγουμένως αναφερθήκαμε στις σχέσεις που είχε ο Τέσλα με τους επιχειρηματίες. Ας δούμε τώρα κατά πόσο στέκουν οι απόψεις περί απεριόριστης ενέργειας.
Η επιθυμία του ανθρώπου για απεριόριστη δωρεάν ενέργεια είναι διαχρονική, τουλάχιστον τα τελευταία περίπου 200 χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης. Φυσικά, οι νόμοι της Φυσικής δεν επιτρέπουν τη δυνατότητα άντλησης απεριόριστης και χωρίς συνέπειες ενέργειας.
Ένας από τους στόχους του Τέσλα αφορούσε τη μεταφορά ενέργειας χωρίς τη χρήση καλωδίων, είτε μέσω του αέρα ή μέσω της Γης. Η έρευνα αυτή πυροδοτήθηκε από την κατασκευή του πηνίου Τέσλα και ο ίδιος αφιέρωσε σ’ αυτή τεράστια ποσά χρημάτων. Ο Τέσλα εγκαταστάθηκε στο Colorado Springs το 1899, όπου μπορούσε ανενόχλητος και μακριά από την πόλη να κάνει τα μεγάλης κλίμακας πειράματά του. Ένα από αυτά είχε ως σκοπό την παροχή ηλεκτρικής ενέργειας σε ηλεκτρικούς λαμπτήρες περισσότερο από 40 χιλιόμετρα μακριά μέσω του εδάφους. Εικόνες και καταγραφές από το συγκεκριμένο πείραμα δεν υπάρχουν και κανείς δεν έχει καταφέρει να το αναπαράγει μέχρι σήμερα, αν και είναι πιθανό να κατάφερε να εκτελέσει μικρότερης κλίμακας σχετικά πειράματα μέσα στο εργαστήριό του.
Στη συνέχεια, αναζήτησε και έλαβε χρηματοδότηση για την κατασκευή ενός πύργου στο Wardenclyffe, από τον οποίο θα μπορούσε να μεταδώσει ενέργεια μέσω του αέρα σε μεγάλες αποστάσεις. Το πρόγραμμα αυτό κατέληξε σε παταγώδη αποτυχία και σήμερα γνωρίζουμε ότι μια τέτοια προσέγγιση δεν είναι εφικτή.
Τέσλα και Έντισον
Μεγάλο μέρος της ιστορίας του Τέσλα αφορά τη διαμάχη του με τον Έντισον. Ο Τέσλα ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με τις επιχειρήσεις τού Έντισον στο Παρίσι όταν εργάστηκε σε ένα από τα τμήματα της Continental Edison Company το 1882. Μέσω αυτής της εργασίας κατάφερε έπειτα από δύο χρόνια να μεταναστεύσει στην Αμερική. Μετά από μόλις έξι μήνες εργασίας για τον Έντισον, ο Τέσλα παραιτήθηκε και ακολούθησε τον δικό του δρόμο, κατοχυρώνοντας ευρεσιτεχνίες για τις εφευρέσεις του και αναζητώντας χρηματοδότες.
Στην πιο συνηθισμένη αφήγηση του μύθου του Τέσλα, η μορφή του Έντισον ενσαρκώνει τον παραδοσιακό κακό των ταινιών. Ο μοχθηρός εφευρέτης που έχει ξεπουληθεί για χάρη του κέρδους και έχει μετατραπεί σε στυγνό επιχειρηματία δεν διστάζει να κάνει οτιδήποτε για να πετύχει τον σκοπό του. Στους αντίποδες βρίσκεται το όραμα του Τέσλα για μια ανθρωπότητα χωρίς πολέμους και με απεριόριστη πρόσβαση σε δωρεάν ενέργεια. Πολλά περιστατικά και δηλώσεις μπορεί να στηρίζουν αυτή την ανάγνωση, όμως στην πραγματικότητα τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Τόσο ο Έντισον όσο και ο Τέσλα, εκτός από εφευρέτες, επιχειρηματίες, απασχολούσαν δεκάδες υπαλλήλους και συνεργάτες και ήξεραν να χρησιμοποιούν το θέαμα κάνοντας δημόσιες επιδείξεις για να εντυπωσιάζουν και να προσελκύουν τους απαραίτητους πόρους.
Μια εικόνα για τη διαμάχη/παράλληλη πορεία των δύο πρωτοπόρων μπορεί να αποκτήσει κανείς μέσω του διαδικτυακού κόμικ “Oatmeal” (https://theoatmeal.com/comics/tesla), σε ένα τεύχος του οποίου παρουσιάστηκε συνοπτικά, πριν από μερικά χρόνια. Ο Έντισον είναι ένας αδίστακτος επιχειρηματίας χωρίς όραμα, που δεν διστάζει να κάνει πειράματα σε ζώα και ανθρώπους. Αντίθετα, ο Τέσλα είναι ο πραγματικά χαρισματικός οραματιστής, ειρηνιστής, ανθρωπιστής, αν και αφελής, εφευρέτης. Αν και κύριος σκοπός του τεύχους είναι να παρουσιάσει με χιουμοριστικό τρόπο αυτή τη διαμάχη, οι ανακρίβειες που περιέχει δείχνουν τη στερεοτυπική αντίληψη της συγκεκριμένης ιστορίας. Με αφορμή το τεύχος αυτό του “Oatmeal”, ο αρθρογράφος του “Forbes” Alex Knapp προσπάθησε με ένα αρκετά αναλυτικό κείμενο (https://www.forbes.com/sites/alexknapp/2012/05/18/nikola-tesla-wasnt-god-and-thomas-edison-wasnt-the-devil/#6d6c11481a21) να ανασκευάσει τις ανακρίβειες σχετικά με τον ρόλο των δύο ανδρών. Στο επίκεντρο της κριτικής του άρθρου βρίσκονται η εσφαλμένη αντίληψη για την πατρότητα εφευρέσεων όπως το ραδιόφωνο και το εναλλασσόμενο ρεύμα και ο λαμπτήρας που συχνά εσφαλμένα αποδίδεται στον Έντισον αλλά και η αντίληψη που έχουμε για τον χαρακτήρα του Τέσλα και του Έντισον. Ακολούθησε η απάντηση του “Oatmeal” σε αυτό το άρθρο (https://theoatmeal.com/blog/tesla_response), αποδεικνύοντας ότι η πραγματικότητα είναι συνήθως πολύ πιο πολύπλοκη από απλές ταμπέλες και ότι η ανάγνωση της πραγματικότητας διαφέρει ανάλογα με τις πεποιθήσεις και την ιδιοσυγκρασία του καθενός.
Skeptoid: Εξερευνώντας την αλήθεια πίσω από δημοφιλή φαινόμενα
O Brian Dunning είναι επιστημονικός αρθρογράφος και συγγραφέας, ιδρυτής του Skeptoid Media. Κύριος στόχος του είναι να προωθήσει τον κριτικό στοχασμό, αντιμετωπίζοντας θεωρίες συνωμοσίας και ψευδοεπιστημονικές απόψεις με σκεπτικισμό και υπό το πρίσμα των επιστημονικών γνώσεων. Μπορεί κανείς να αναζητήσει το κανάλι στο YouTube (https://www.youtube.com/channel/UC8s6jngYwoGTFCnKyknOT6g) και στον ιστότοπο (https://skeptoid.com/) στα οποία συζητούνται και καταρρίπτονται δημοφιλείς θεωρίες συνωμοσίας. Μία από αυτές αφορά και τις εσφαλμένες αντιλήψεις για τη ζωή και το έργο του Τέσλα (https://www.youtube.com/watch?v=7hXGA1WI1og), όπως το αν κατάφερε να κατασκευάσει την «ακτίνα θανάτου» και τον σφαιρικό κεραυνό.
Γιάννης Κοντογιάννης
