Τι χαρακτηρίζει μια καλή ιστορία; Ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που καταφέρνουν να μας αποσπάσουν χωρίς να το αντιληφθούμε από το περιβάλλον μας και να μας βυθίσουν αναπόδραστα σε μια ιστορία που συμβαίνει σε άλλους ανθρώπους;
Η θεωρία της αφηγηματικής μεταφοράς (narrative transportation theory) προτείνει ότι όταν οι άνθρωποι χάνουν τον εαυτό τους σε μια ιστορία, οι συμπεριφορές και οι προθέσεις τους αλλάζουν ώστε να αντικατοπτρίζουν την ιστορία αυτή. Η ψυχική κατάσταση που δημιουργείται ίσως εξηγεί την επίδραση που έχουν οι ιστορίες στους ανθρώπους όταν εκείνοι εισέρχονται σε έναν κόσμο επειδή βιώνουν ενσυναίσθηση για τους χαρακτήρες της ιστορίας και προσπαθούν να φανταστούν πώς θα εξελιχθεί το σενάριο.
Ο ίδιος ο μετρ του σασπένς Άλφρεντ Χίτσκοκ είχε μιλήσει για την εισβολή στο μυαλό του θεατή: “Επικοινωνείς οπτικά συγκεκριμένα στοιχεία της αφήγησης στους θεατές, τα οποία μεταφέρονται στο μυαλό τους. Υπονοείς κάτι και αφήνεις τον θεατή να προσπαθεί να καταλάβει τι συμβαίνει. Είναι σημαντικό οι θεατές να γνωρίζουν όλα τα στοιχεία που εμπλέκονται. Ειδάλλως δεν υπάρχει σασπένς”. Όποιος έχει δει την αριστουργηματική ταινία “Τα πουλιά” καταλαβαίνει για ποιο πράγμα μιλάμε. Πώς όμως κατασκευάζεται το σασπένς και τι επιδραση έχει αυτό στον ανθρώπινο εγκέφαλο;
Οι ερευνητές του Ινστιτούτου Τεχνολογίας του Πανεπιστημίου της Τζώρτζια στις ΗΠΑ αποφάσισαν να ρίξουν φως στον τρόπο με τον οποίο ο μετρ του σασπένς επηρεάζει τον εγκέφαλο του θεατή. Μελέτησαν την εγκεφαλική λειτουργία όσο οι άνθρωποι έβλεπαν φιλμ του Χιτσκοκ και άλλα φιλμ που προκαλούν αγωνία. Στην έρευνα με επικεφαλής τον Ματ Μπέζντεκ, μεταδιδακτορικό ερευνητή Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Τζώρτζια, οι συμμετέχοντες ξάπλωναν σε έναν μαγνητικό τομογράφο και παρακολουθούσαν σκηνές από δέκα ταινίες με σασπένς, όπως οι ταινίες του Χίτσκοκ “North by Northwest” και “The Man Who Knew Too Much” και οι ταινίες “Alien” και “Misery.”
Ανακάλυψαν ότι κατά τη διάρκεια σκηνών με μεγάλο σασπένς ο εγκέφαλος περιορίζει αυτό που βλέπουν οι άνθρωποι και εστιάζει την προσοχή τους στην ιστορία. Η προσοχή αλλάζει και στρέφεται στα στοιχεία που είναι κρίσιμα, αγνοώντας το οπτικό περιεχόμενο άνευ σημασίας. Κατά τις στιγμές που η αγωνία λιγοστεύει, οι θεατές μπορεί να δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στο περιβάλλον τους. Αυτό έχει μεγάλο ενδιαφέρον αν αναλογιστεί κανείς ότι η εστίαση της προσοχής και ο περιορισμός τής περιφερειακής όρασης (το λεγόμενο tunnel vision) είναι ένα από τα συμπτώματα που παρατηρούνται όταν βρίσκεται ο άνθρωπος σε μια επικίνδυνη κατάσταση και το σώμα του προσπαθεί να τον βοηθήσει να ανταποκριθεί. Το σύστημα απάντησης στο στρες (fight or flight response), όπως ονομάζεται, προετοιμάζει το σώμα για μια πιθανή μάχη και μεταξύ των άλλων συμπτωμάτων η περιφερειακή όραση περιορίζεται, επιτρέποντας να εστιάσει κανείς την προσοχή του στον κίνδυνο.
Ο ερευνητής Ματ Μπέζντεκ δημοσίευσε το 2016 τα αποτελέσματα της μελέτης στο περιοδικό “Media Psychology”. Το κατασκεύασμα της αφηγηματικής μεταφοράς, στο οποίο βασίστηκε, καταγράφει τις ψυχολογικές διεργασίες που συμβαίνουν όταν οι άνθρωποι βιώνουν μια αφήγηση που προκαλεί την εμπλοκή. Στο βιβλίο “Χίτσκοκ/Τρυφώ” αποτυπώνεται η συζήτηση των δύο μεγάλων σκηνοθετών για την τέχνη του κινηματογράφου. Σε αυτό ο Χίτσκοκ κάνει μια μάλλον ψυχαναλυτική προσέγγιση της κινηματογραφικής τέχνης, στην οποία θεωρεί το σασπένς βασικό συστατικό της ζωής. Αν οι άνθρωποι προσπαθούμε να πορευτούμε στη ζωή με μια σχετική ηρεμία, με απόλυτο στόχο την επιβίωση, τότε το σασπένς σηματοδοτεί όλες εκείνες τις δοκιμασίες που απειλούν όχι μόνο την επιβίωσή μας αλλά και τις πεποιθήσεις μας και τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο.
Λήδα Αρνέλλου
Η θεωρία της βόμβας
Ο ίδιος ο Χίτσκοκ είχε περιγράψει τη διαφορά τού σοκ με το σασπένς με μια θεωρία που ονόμαζε η “Θεωρία της βόμβας” και εξηγούσε με την ακόλουθη ιστορία: Δύο τύποι κάθονται σε ένα τραπέζι και συζητούν για μπέιζμπολ. Ξαφνικά γίνεται μια έκρηξη. Ο θεατής είναι σε φοβερό σοκ για μερικά δευτερόλεπτα. Σκεφτείτε τώρα το εξής: στην ίδια κατάσταση δείχνουμε στο κοινό από την αρχή ότι κάτω από το τραπέζι υπάρχει μια βόμβα η οποία θα εκραγεί σε πέντε λεπτά - τικ, τοκ... Οι δύο τύποι μπαίνουν και αρχίζουν να μιλάνε για μπέιζμπολ - τικ, τοκ... Τι κάνει τώρα το κοινό; Σκέφτεται “μη μιλάτε τώρα για μπέιζμπολ, υπάρχει μια βόμβα κάτω από το τραπέζι, ξεφορτωθείτε την!” Φυσικά, δεν μπορούν να πηδήξουν από τη θέση τους και να μπουν στην οθόνη, οπότε κάθονται και περιμένουν ενώ η αγωνία συσσωρεύεται. Δεν είναι πια παθητικοί θεατές της ιστορίας, αλλά συμμετέχουν συναισθηματικά, αναρωτιούνται αν θα επιβιώσουν οι πρωταγωνιστές.
Το βιβλίο “Χίτσκοκ/Τρυφώ”
Ένας παθιασμένος διάλογος των δύο σκηνοθετών για τον κινηματογράφο, το πάθος του καλλιτέχνη και, τελικά, για την ίδια τη ζωή. Τα λόγια του Φρανσουά Τρυφώ στον πρόλογο της γαλλικής έκδοσης του βιβλίου το 1983 περιγράφουν τα τελευταία χρόνια ζωής τού Χίτσκοκ, αλλά και την αθάνατη υφή της τέχνης: “Ο άνθρωπος ήταν νεκρός, όχι όμως και ο κινηματογραφιστής, γιατί οι ταινίες του, έργα εκπληκτικής φροντίδας, απόλυτου πάθους και ασύλληπτης ευαισθησίας, που κρυβόταν πίσω από μια σπάνια τεχνική μαστοριά, δεν θα πάψουν να κυκλοφορούν σ' ολόκληρο τον κόσμο και να ανταγωνίζονται τις καινούργιες παραγωγές προκαλώντας τη φθορά του χρόνου κι επαληθεύοντας αυτό που ο Ζαν Κοκτώ έλεγε για τον Προυστ: ‘Το έργο του εξακολουθούσε να ζει όπως τα ρολόγια στους καρπούς των νεκρών στρατιωτών’”.
