Live τώρα    
20°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.2°C21.2°C
3 BF 71%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ασθενής ομίχλη
17 °C
13.6°C19.4°C
2 BF 78%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
17.7°C19.4°C
3 BF 67%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
25 °C
22.7°C24.8°C
6 BF 33%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
17 °C
16.8°C18.5°C
0 BF 82%
Ανθρωπόκαινος
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Ανθρωπόκαινος

Η Γεωλογία είναι πρόσφατη επιστήμη. Αναδύθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα από τη μακρά και πολύμορφη παράδοση της Φυσικής Ιστορίας, που μελετούσε τα φαινόμενα της έμβιας και άβιας ύλης πάνω στη Γη. Η έγνοια που κινητοποίησε τον διαχωρισμό της Γεωλογίας από τη Φυσική Ιστορία αφορούσε την ηλικία της Γης. Οι χιλιαστικοί φόβοι για το τέλος της ανθρώπινης ιστορίας είχαν τροφοδοτήσει την ενασχόληση με το συγκεκριμένο θέμα επί δύο αιώνες τουλάχιστον. Ο ακριβής χρονικός προσδιορισμός της στιγμής της Δημιουργίας θα επέτρεπε στους ανθρώπους να γνωρίσουν με την ίδια ακρίβεια και τον χρόνο του τέλους, που σύμφωνα με μια διαδεδομένη εκείνη την εποχή άποψη θα ερχόταν 36.000 χρόνια αργότερα. Στα μέσα του 17ου αιώνα, ο James Ussher είχε προσδιορίσει τη στιγμή της Δημιουργίας στο 4.004 π.Χ. Πολύ γρήγορα, όμως, αυτός ο μετριοπαθής υπολογισμός χρειάστηκε να αναθεωρηθεί. Πρώτα για να ανέβει στις 70.000 χρόνια από τον Buffon και κατόπιν, με ενεργειακούς υπολογισμούς, στα 100.000.000 χρόνια.

Η μελέτη του ανάγλυφου της Γης και του απολιθωματικού αρχείου έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στη συζήτηση για την ηλικία της Γης. Αναπτύχθηκαν δύο ανταγωνιστικές προσεγγίσεις, ο καταστροφισμός και ο ομοιομορφισμός. Σύμφωνα με την πρώτη προσέγγιση, η διαμόρφωση της Γης έγινε σε σχετικά σύντομο χρόνο, κυρίως χάρη σε «καταστροφικά» γεγονότα που άλλαζαν άρδην το ανάγλυφο της επιφάνειάς της. Σύμφωνα με τη δεύτερη προσέγγιση, η σημερινή μορφή της Γης είναι αποτέλεσμα της μακροχρόνιας δράσης των ήπιων γεωλογικών παραγόντων που μπορούμε να παρατηρήσουμε και σήμερα. Ο καταστροφισμός βρισκόταν πλησιέστερα στη χριστιανική αφήγηση της Δημιουργίας, ενώ ο ομοιομορφισμός υποστηριζόταν κυρίως από ντεϊστές και αποτέλεσε τη βάση για τη θεωρία της φυσικής επιλογής του Δαρβίνου. Η επιστήμη της Γεωλογίας προέκυψε από έναν συγκερασμό των δύο αντιλήψεων, εφόσον αναγνωρίζει και τον μακρό γεωλογικό χρόνο, αλλά και την ύπαρξη καταστροφικών γεγονότων που άλλαξαν το ανάγλυφο της Γης και οδήγησαν σε μαζικές εξαφανίσεις φυσικών ειδών.

Τις τελευταίες δεκαετίες η συζήτηση για τον γεωλογικό χρόνο αποκτά νέα επικαιρότητα και μάλιστα με όρους που από πολλές απόψεις παραπέμπουν στις ιδρυτικές διαμάχες του κλάδου. Η συζήτηση για την Ανθρωπόκαινο εποχή συνδέει τον ανθρώπινο με τον γεωλογικό χρόνο και θέτει μια σειρά από σοβαρά ερωτήματα, τα οποία αφορούν την κατεύθυνση που πρέπει να πάρει ο ανθρώπινος πολιτισμός.

Σύμφωνα με τους γεωλόγους, η γεωλογική εποχή που ζούμε σήμερα είναι η Ολόκαινος. Πρόκειται για μια μεσοπαγετώδη περίοδο, που ξεκίνησε πριν από 12.000 χρόνια περίπου και χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη και εξάπλωση του ανθρώπινου πολιτισμού. Αυτό σημαίνει ότι ο ανθρώπινος πολιτισμός αναπτύχθηκε στο θερμό διάλειμμα μιας εποχής παγετώνων! Η κοσμική, διαφωτιστική σκέψη δεν πτοείται, βέβαια, από τον αναπόδραστο χαρακτήρα της γεωλογικής εξέλιξης: Η επιστήμη είναι σε θέση να λύσει οποιοδήποτε πρόβλημα, υπό τον όρο ότι θα της δοθεί επαρκής χρόνος να το επεξεργαστεί. Οι αλλαγές που θα επιφέρει η γεωλογική εξέλιξη δεν απειλούν το ανθρώπινο είδος, εφόσον μέχρι να γίνουν αισθητές οι συνέπειές τους, η επιστήμη θα έχει βρει τρόπο να τις αντιμετωπίσει. Υπάρχει, όμως, μια άλλη εξέλιξη που περιπλέκει σοβαρά την κατάσταση. Η ίδια η δράση του ανθρώπου πάνω στη Γη επιφέρει μη αντιστρεπτές αλλαγές, γεωλογικών διαστάσεων. Η εξάντληση σε λίγες δεκαετίες των ορυκτών καυσίμων που χρειάστηκαν εκατομμύρια χρόνια για να σχηματιστούν, η απόθεση τεράστιων ποσοτήτων ανθρωπογενών υλικών στη βιόσφαιρα και η κλιματική αλλαγή ως αποτέλεσμα της εντατικής βιομηχανικής ανάπτυξης είναι μερικές μόνο από τις γεωλογικής κλίμακας συνέπειες της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ξαφνικά, ο ανθρώπινος χρόνος αρχίζει να συνυφαίνεται με τον γεωλογικό επιφέροντας μια πρωτοφανή επιτάχυνση του δεύτερου. Μια επιτάχυνση, η οποία απειλεί άμεσα την επιβίωση του ανθρώπινου είδους, ακόμα κι αν σε πρώτη φάση οι συνέπειές της φαίνεται να αφορούν άλλα φυσικά είδη ή οικοσυστήματα. Αυτή είναι η Ανθρωπόκαινος εποχή.

Πότε ξεκίνησε αυτή η εποχή; Σύμφωνα με κάποιους θεωρητικούς, η έναρξή της τοποθετείται στη δεκαετία του ’70 και την πετρελαϊκή κρίση. Σύμφωνα με άλλους, συνδέεται με τη Μεγάλη Επιτάχυνση, την εκρηκτική βιομηχανική ανάπτυξη που ακολούθησε τον Β΄ΠΠ. Και, κατ’ άλλους, ξεκίνησε στα χρόνια της πρώτης Βιομηχανικής Επανάστασης, στα τέλη του 18ου αιώνα. Ασφαλώς, υπάρχει διαμάχη σχετικά με το αν είναι ορθό να ταυτιστεί η επίδραση του ανθρώπου στη βιόσφαιρα με μια νέα γεωλογική εποχή, αλλά ο όρος Ανθρωπόκαινος έχει εδραιώσει πλέον την παρουσία του στον λόγο πολλών σοβαρών εντύπων και στοχαστών. Η Ανθρωπόκαινος είναι εδώ, ακόμα κι αν δεν αποτελεί μια νέα γεωλογική εποχή.

Ένα στοιχείο που έχει ιδιαίτερη σημασία σε όλη αυτή τη συζήτηση είναι ότι η Ανθρωπόκαινος συνδέεται με την κορύφωση της νεωτερικότητας. Υπό αυτή την έννοια, οι απαρχές της θα μπορούσαν να τοποθετηθούν ακόμα παλαιότερα, στον 17ο αιώνα. Μια από τις θεμελιώδεις διακρίσεις στις οποίες βασίζεται η νεωτερικότητα είναι η διάκριση ανθρώπου-φύσης. Αντίθετα απ’ ό,τι συνήθως πιστεύεται, η φύση δεν είναι μια διαχρονική, εξω-ανθρώπινη πραγματικότητα, αλλά μια πολιτισμική κατασκευή, την οποία εισήγαγε η Επιστημονική Επανάσταση. Η διάκριση ανθρώπου-φύσης στηρίζεται σε μια θεμελιώδη μεταφυσική παραδοχή: Η ύλη είναι παθητική. Η φυσική πραγματικότητα που συντίθεται από ύλη δεν διαθέτει την ικανότητα εμπρόθετης δράσης (agency), αλλά υπακούει στην τυφλή αναγκαιότητα των φυσικών νόμων. Το μόνο ον στον πλανήτη που διαθέτει ικανότητα εμπρόθετης δράσης είναι ο άνθρωπος, ο οποίος είναι φορέας επιθυμιών και βούλησης. Δεν είναι εύκολο να κρυφτούν οι χριστιανικές καταβολές της συγκεκριμένης αντίληψης: Ο άνθρωπος είναι το μόνο ον στον πλανήτη που διαθέτει «ψυχή».

Η διάκριση ανθρώπου-φύσης ολοκληρώνεται και αποκτά καταστατικό χαρακτήρα με την ανάδυση, έναν αιώνα αργότερα, του homo oeconomicus. Ο άνθρωπος δεν είναι απλώς το μόνο ον με ικανότητα εμπρόθετης δράσης στον πλανήτη, αλλά και το μόνο ον που μπορεί να χρησιμοποιήσει τη μη ανθρώπινη φύση ως ένα σύνολο πόρων για την επίτευξη των στόχων του. Επομένως, η διάκριση ανθρώπου-φύσης είναι, πάνω απ’ όλα, πολιτική. Ορίζει έναν καταμερισμό εξουσιών ανάμεσα σε ανθρώπινες και μη ανθρώπινες οντότητες, ο οποίος είναι συνυφασμένος με την εδραίωση ενός συστήματος κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης. Μέσω της αποικιοκρατίας το σύστημα αυτό επέβαλε τη λογική του σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Στις συνθήκες της νεωτερικότητας, το μόνο πλαίσιο στο οποίο μπορούν να συμπράξουν ανθρώπινες και μη ανθρώπινες οντότητες είναι οι μηχανές. Οι μηχανές είναι ετερογενείς συναθροίσεις που οδηγούν την ανθρώπινη πρόθεση στην επίτευξη του στόχου της, μέσω του ελέγχου των σχέσεων αιτιότητας που διέπουν τις αλληλεπιδράσεις των τμημάτων τους. Οι μηχανές αντισταθμίζουν τη μοναξιά του ανθρώπου σε έναν κόσμο που έχει στερηθεί την ικανότητα εμπρόθετης δράσης, έναν κόσμο κυριολεκτικά νεκρό. Ο homo oeconomicus εποικίζει τη βιόσφαιρα με ένα νέο είδος, δικής του έμπνευσης και κατασκευής, που λειτουργεί ως υπάκουος ενδιάμεσος ανάμεσα στον ίδιο και τον κόσμο. Η επιτυχία του εγχειρήματός του, μάλιστα, τρομοκρατεί κι αυτόν τον ίδιο. Τα όνειρά του στοιχειώνονται από τον φόβο ότι η ικανότητα εμπρόθετης δράσης που έχει αφαιρέσει απ’ όλες τις υπόλοιπες οντότητες θα ζωντανέψει μέσα στις μηχανές του και θα τον καταβροχθίσει.

Ξυπνώντας από το εφιάλτη του, όμως, συνειδητοποιεί ότι η πραγματικότητα μπορεί να γίνει ακόμα πιο απειλητική. Η σιωπή που έχει επιβάλλει στις οντότητες του κόσμου ήταν προσωρινή, και στον χρόνο που πέρασε ονειρευόμενος τη νεωτερικότητα, βρέθηκε να αποτελεί τμήμα συσσωματώσεων που εκμηδενίζουν την ψευδαίσθηση της βουλητικής κυριαρχίας του στον πλανήτη. Τα αντι-κείμενα που κατασκεύασε μέσω τη κατάτμησης, της οριοθέτησης, της κανονικοποίησης και της φίμωσης του κόσμου δεν μπορούν πλέον να εγγυηθούν τη συνέχιση της κυριαρχίας του, αλλά ούτε και της ύπαρξής του. Υπό αυτή την έννοια, η έλευση της Ανθρωποκαίνου δεν σηματοδοτεί τόσο την ανθρωπογενή επιτάχυνση της γεωλογικής εξέλιξης όσο τη συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι ο ανθρώπινος χρόνος συνεχίζει να αποτελεί μέρος του γεωλογικού. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται εκ νέου τον εαυτό του ως είδος και αποκτά επίγνωση του εύθραυστου χαρακτήρα της ύπαρξής του στο πλαίσιο των ετερογενών συναθροίσεων που συγκρότησε με τις ηγεμονικές πρακτικές του, όπου όμως όλοι οι παράγοντες κι όχι μόνο ο ίδιος διαθέτουν ικανότητες εμπρόθετης δράσης. Η Ανθρωπόκαινος σηματοδοτεί το τέλος του ονείρου της νεωτερικότητας.

Η συζήτηση για την Ανθρωπόκαινο οδηγεί σε ένα παράδοξο: Ο καταλληλότερος κόσμος για τον άνθρωπο δεν είναι ο ανθρώπινος κόσμος. Δεν είναι ο κόσμος που έχει φτιάξει ο άνθρωπος για τον εαυτό του. Και, με αυτή την έννοια, η λύση στα προβλήματα της Ανθρωποκαίνου δεν βρίσκεται στην επιστροφή στη φύση, στην κατανόηση της αντικειμενικής δυναμικής της φυσικής πραγματικότητας και στη συνετή συμμόρφωση με αυτή. Κι αυτό επειδή και η ίδια η φύση αποτελεί μέρος του ανθρώπινου κόσμου και μάλιστα του κόσμου της νεωτερικότητας. Ο επείγων χαρακτήρας της συζήτησης περί Ανθρωποκαίνου θέτει το πρόβλημα με έναν ριζικά νέο τρόπο, υπό την έννοια ότι στρέφει την αναζήτηση λύσεων προς μια κατεύθυνση που υπερβαίνει τα αυτονόητα της πολιτισμικής μας εμπειρίας. Σε αυτό το πλαίσιο, η νεωτερικότητα δεν μοιάζει τόσο με υπόσχεση τεχνοεπιστημονικής ουτοπίας, όσο με ένα διάλειμμα στη μακρά προσπάθεια των ανθρώπινων πολιτισμών να βρουν τρόπους αρμονικής συνύπαρξης με τις οντότητες ενός κόσμου που διαπερνάται από δυναμικές, οι οποίες δεν μπορούν να πειθαρχηθούν από το κυκλώπειο βλέμμα του λόγου. Ένα σημαντικό ερώτημα επομένως είναι, τι μορφή έχει η γνώση που θα μας επιτρέψει να δοκιμάσουμε τις δυνάμεις μας πέρα από το αυτιστικό πλαίσιο της νεωτερικότητας; Πώς μπορούμε να διαχειριστούμε τις γνώσεις που έχουμε συσσωρεύσει στην πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού, ώστε να δημιουργήσουμε ένα πλαίσιο κατανόησης του κόσμου που δεν θα επιστρέφει στον εαυτό του, αλλά θα υποστηρίζει τη δημιουργική δυναμική των πολύμορφων και ετερογενών συναθροίσεων που συγκροτεί ο άνθρωπος με άλλους ανθρώπους και με τις υπόλοιπες ενεργές οντότητες του κόσμου;

Μανώλης Πατηνιώτης

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL