Εσείς που μπαίνετε, ξεχάστε κάθε ελπίδα
- Dante Alighieri, Η Θεία Κωμωδία (1308 - 1320), Κόλαση
Τρεις μάγοι παρέδωσαν τρία δώρα. Λιβάνι, σμύρνα και χρυσό, δώρα για έναν βασιλιά. Ο χρυσός συμβόλιζε την κυριαρχία επί της Γης, το λιβάνι τη θεϊκή υπόσταση και η σμύρνα τον θάνατο και την ανθρώπινη υπόσταση. Στον χριστιανικό κόσμο, ο άνθρωπος ήταν πλασμένος κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του Θεού, απαράλλακτος, κυρίαρχος του εαυτού του και όλων των όντων επί της Γης. Η τιμωρία του για το Προπατορικό Αμάρτημα, για την αλαζονεία του να μάθει τα πάντα, ήταν να καταλήξει στο κέντρο του κόσμου, στη Γη. Βρέθηκε ανάμεσα στον Παράδεισο και στην Κόλαση. Ακόμη και στη στιγμή της απόλυτης τιμωρίας, ο άνθρωπος παρέμεινε ο εκλεκτός του Θεού. Η θέση του «εκλεκτού καταδικασμένου» άρχισε να διαρρηγνύεται όταν ο άνθρωπος αμφισβήτησε ποιος είναι, προκειμένου να μάθει ποιος είναι. Τρεις άνθρωποι συνέβαλαν στην ταπείνωση του ανθρώπου και στην εξύψωσή του σε ένα ον που δεν φοβάται να κοιτάξει κατάματα την άβυσσο.
Το 1543, ο Πολωνός αστρονόμος Νικόλαος Κοπέρνικος μετακίνησε τη Γη από το κέντρο του κόσμου. Με το έργο του Περί των Περιστροφών των Ουράνιων Σφαιρών υποστήριξε ότι η Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο. Ο Κοπέρνικος διέλυσε τον ανθρώπινο εγωισμό, απομάκρυνε τον άνθρωπο από το φαντασιακό φυσικό κέντρο του κόσμου και τον έβαλε να περιφέρεται σε έναν ασήμαντο πλανήτη. Από την άλλη, ωστόσο, αμφισβήτησε, με τη δύναμη του νου, την καταδικασμένη φύση του. Έβαλε στο κέντρο του κόσμου την ανθρώπινη διάνοια που έχει την τόλμη να κατανοήσει τον κόσμο, ακόμη και αν χρειαστεί να επανεπινοήσει τον εαυτό της.
Το 1859, ο Βρετανός φυσιοδίφης Κάρολος Δαρβίνος δημοσίευσε το Η Καταγωγή των Ειδών, όπου έδειξε ότι ο άνθρωπος είναι ένα είδος που εξελίχθηκε από ένα άλλο είδος. Μέσω του μηχανισμού της φυσικής επιλογής, επιβίωναν εκείνα τα είδη τα χαρακτηριστικά των οποίων τους επέτρεπαν να προσαρμοστούν στο περιβάλλον. Ουσιαστικά, υπονομευόταν η αδαμιαία καταγωγή του ανθρώπου. Η φυσική επιλογή έδειχνε ότι ο άνθρωπος δεν ήταν πάντα ίδιος. Η βιβλική αφήγηση αντικαταστάθηκε από μια φυσιοκρατική αντίληψη για τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο. Ο άνθρωπος έμοιαζε με ένα τυχαίο αποτέλεσμα, απογυμνώθηκε για δεύτερη φορά και έπρεπε να ανακαλύψει μια νέα θέση για τον εαυτό του στον κόσμο.
Το 1899, ο Αυστριακός νευρολόγος Σίγκμουντ Φρόιντ δημοσίευσε το Η Ερμηνεία των Ονείρων, με το οποίο εισήγαγε μια νέα έννοια στις επιστήμες, το ασυνείδητο. Μέσω της ερμηνείας των ονείρων, ο Φρόιντ μετατόπισε τη ματιά μας από τη συνειδητή θέληση και τον ορθολογισμό στα ασυνείδητα κίνητρα. Τα κίνητρα και οι πράξεις του ανθρώπου δεν ορίζονται εξολοκλήρου από τον ίδιο αλλά από επιθυμίες που δεν μπορεί να ελέγξει συνειδητά. Ακόμη και ο θάνατος, είναι μέρος των ασυνείδητων επιθυμιών μας, μια δύναμη που βρίσκεται σε πάλη με το ένστικτο για ζωή. Το ασυνείδητο είναι αυτό που κινεί τον άνθρωπο. Αν και το έργο του Φρόιντ δέχτηκε κριτική, έφερε μια ριζική μεταμόρφωση στη φύση του ανθρώπου.
Ο άνθρωπος παράτησε τον θρόνο του και αποφάσισε να μην κοιτάζει τον κόσμο από την προνομιακή θέση του «εκλεκτού καταδικασμένου». Οι τρεις «απομαγευτές» έδωσαν στον άνθρωπο τα ίδια δώρα που δόθηκαν στο θείο βρέφος. Του προσέφεραν κυριαρχία επί της Γης, τον έκαναν επίγειο Θεό και του έδειξαν ότι ο θάνατος είναι πηγή δημιουργίας. Ο άνθρωπος συνειδητοποίησε ότι ο εαυτός του είναι η μοναδική μεταφυσική εντός του κόσμου. Για κάθε στιγμή κυριαρχίας, όμως, υπάρχει τίμημα… το τίμημα της εξουσίας!
Οζυμανδίας το όνομά μου, ο Βασιλεύς των Βασιλέων!
Κοιτάξτε τα έργα μου, ισχυροί, κι απελπιστείτε!
Tο ποίημα Ozymandias (Οζυμανδίας) του Άγγλου Ρομαντικού Πέρσι Σέλλεϋ δημοσιεύτηκε το 1818 και αναφέρεται στο άγαλμα του σπουδαιότερου Φαραώ της Αιγύπτου, του Ραμσή Β’. Το άγαλμα ζύγιζε χίλιους τόνους και στη βάση του έγραφε: «Είμαι ο Ούσερ-μα-Ρα, ο Βασιλεύς των Βασιλέων, Κυρίαρχος της Άνω και της Κάτω Αιγύπτου... Όποιος επιθυμεί να γνωρίσει το μεγαλείο μου, ιδού εγώ, ας προσπαθήσει να υπερβεί όσα έπραξα».
Πώς μεταμορφώνεται και μεταμορφώνει τον κόσμο ένας άνθρωπος με εξουσία; Ποια είναι η φύση της εξουσίας; Ο Βρετανός φιλόσοφος Φράνσις Μπέικον, στο έργο του Νέο Όργανο (1620), σημείωσε ότι η γνώση είναι δύναμη. Μέσω της γνώσης, δηλαδή, ο άνθρωπος κυριαρχεί στη φύση. Το όραμα του Μπέικον έγινε πραγματικότητα στους αιώνες που ακολούθησαν, όταν η Βρετανική αυτοκρατορία κυριάρχησε στον κόσμο. Ο Μπέικον σημείωνε στο έργο του: Ας συλλογιστεί ο καθένας πόσο μεγάλη είναι η διαφορά ανάμεσα στη ζωή των ανθρώπων στις πολιτισμένες επαρχίες της Ευρώπης και στη ζωή της άγριας και πιο βάρβαρης περιοχής της Νέας Ινδίας. Και θα κρίνει ότι διαφέρουν τόσο πολύ ώστε δικαίως μπορεί να ειπωθεί ότι “ο άνθρωπος είναι Θεός για τον άνθρωπο” ... Και αυτό δεν οφείλεται μόνο στο έδαφος, στο κλίμα και στις σωματικές ιδιότητες, αλλά στις Τέχνες. Όταν λέει Τέχνες ο Μπέικον, εννοεί τις επιστήμες. Ο άνθρωπος που έχει την αλήθεια, επομένως, είναι Θεός για όσους δεν την έχουν και οφείλει να την επιβάλλει. Διαφορετικά...
Φρίκη! Φρίκη! Αυτά ήταν τα τελευταία λόγια του κ. Κούρτς, του ήρωα στο αριστούργημα του Τζόζεφ Κόνραντ Η Καρδιά του Σκότους (1899). Ο κ. Μάρλοου, ένας Άγγλος ναυτικός, είναι ο αφηγητής στο διήγημα και κατεβαίνει το ποτάμι του Κονγκό για να συναντήσει τον Κούρτς, ο οποίος κάνει επιδρομές σε χωριά και μαζεύει το περισσότερο ελεφαντόδοντο από οποιονδήποτε άλλο υπάλληλο της Βρετανικής μηχανής. Αντί να βρει, όμως, έναν Άγγλο γραφειοκράτη που συλλέγει ελεφαντόδοντο και το στέλνει στην Ευρώπη, συναντά έναν Θεό-Βασιλιά. Το βασίλειό του έχει έναν φράχτη πάνω στον οποίο έχει καρφωμένα κομμένα κεφάλια. Ο Κούρτς λατρεύεται ως Θεός από τους ιθαγενείς του Κονγκό, τους άγριους βάρβαρους του Μπέικον. Η εξουσία του είναι απεριόριστη. Ο λόγος του είναι ο λόγος της αλήθειας. Είναι ο νόμος της Βρετανικής αυτοκρατορίας. Ένας οξυδερκής άνθρωπος, ένας αληθινός φιλόσοφος, ένας γνήσιος κληρονόμος της ωφέλιμης επιστήμης, κάνει τα πάντα για τα χρήματα και την εξουσία της Βρετανίας. Ο Κούρτς, όμως, είναι άρρωστος. Αργοπεθαίνει αλλά οι ιθαγενείς δεν το γνωρίζουν. Θα αποπλεύσει με τον Μάρλοου και θα ξεψυχήσει στον γυρισμό. Λίγο πριν το τέλος, πριν ομολογήσει τη φρίκη όσων έκανε, ψευδαισθήσεις μεγαλείου τον κατακλύζουν. Φαντάζεται ότι θα τον υποδεχτούν ως βασιλιά μόλις επιστρέψει στην Αγγλία. Αυτόν, έναν Θεό-υπάλληλο της Βρετανικής αυτοκρατορίας. Η εξουσία (χρυσός) που είχε αυτός ο μικρός Βασιλιάς (λιβάνι) δεν μπόρεσε να αποτρέψει το έσχατο τέλος, τον θάνατο (σμύρνα). Ποια είναι, τελικά, η φύση της εξουσίας; Οι τελευταίοι στίχοι από το Οζυμανδίας δίνουν την απάντηση:
Τίποτα άλλο δεν μένει. Γύρω από τη φθορά
των κολοσσιαίων ερειπίων, απέραντη και γυμνή
μόνη η έρημος, κι επίπεδη, απλώνεται μακριά.
Δημήτρης Πετάκος
