Κάθε χρονιά που τελειώνει συνηθίζεται να γίνεται μια επισκόπηση αλλά και προβλέψεις για την επόμενη. Η επιστημονική επικαιρότητα έχει πάντοτε σχετικά άρθρα, αφιερωμένα στα επιτεύγματα του περασμένου έτους και σε όσα αναμένονται να συμβούν το επόμενο, με έμφαση φυσικά στα πιο σπουδαία. Είναι άλλωστε δουλειά της επιστήμης να προβλέπει. Είναι;
Οι προβλέψεις που ανήκουν στην επικράτεια της επιστήμης έχουν να κάνουν με τα φαινόμενα που αυτή μελετάει. Ευρύτερα θέματα όπως το μέλλον της ανθρωπότητας ή η εξέλιξη της κοινωνίας, αν και είναι φυσικά ανοιχτά σε ερμηνείες και εικασίες, αφορούν συστήματα πολυπλοκότερα ακόμη και από τα πιο πολύπλοκα φυσικά φαινόμενα. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι προβλέψεις στηρίζονται συχνά σε γενικεύσεις και αναγωγές και προβολή ευσεβών πόθων. Πάντως, οι πρακτικές αυτές θεωρούνται πλέον πεδίο γνώσης, το οποίο θα μπορούσε να αποδοθεί ως Μελλοντολογία (Futurology). Παρόλο που δεν είναι πλήρως αποδεκτό ως πεδίο και πολλοί το εντάσσουν στις ψευδοεπιστήμες, πλέον ο όρος “futurologists” συχνά φαίνεται να προσδιορίζει, μαζί με άλλες ιδιότητες, γνωστούς επιστήμονες, συγγραφείς, μηχανικούς, επιχειρηματίες κλπ.
Θεωρείται ότι η Μελλοντολογία έχει τις ρίζες της στις ουτοπίες, μια παράδοση που ξεκινάει από την Πολιτεία του Πλάτωνα και εμφανίζεται στη σύγχρονη εποχή με έργα όπως τα Ουτοπία (1516) του Thomas More και Νέα Ατλαντίδα (1627) του Francis Bacon. Οι «κλασικές» αυτές ουτοπίες έχουν γραφτεί με σκοπό την κριτική στην παρούσα (την εποχή της συγγραφής τους) κατάσταση και μέσω των έργων αυτών μπορούμε να καταλάβουμε τα προβλήματα που απασχολούσαν τους λόγιους, τις πεποιθήσεις τους και το σύστημα αξιών και πίστης τους.
Σύγχρονα αδιέξοδα και η επιστημονική τους αντιμετώπιση
Σήμερα τα αδιέξοδα που προσπαθούν να αντιμετωπίσουν οι μελλοντολόγοι είναι δυο ειδών. Στο πρώτο είδος ανήκουν τα αδιέξοδα που τίθενται από την ίδια τη φύση: γνωρίζουμε ότι π.χ. ο άνθρωπος και όλες οι μορφές ζωής είναι φθαρτές, ότι ζούμε σε έναν πλανήτη με περιορισμένους φυσικούς πόρους, ότι ο Ήλιος θα πάψει να υπάρχει καταστρέφοντας τον πλανήτη μας, ότι το Σύμπαν συνεχώς διαστέλλεται και είναι πιθανόν να καταλήξει σε ένα τεράστιο κρύο και αραιό χώρο, ότι η εντροπία συνεχώς αυξάνεται και κάθε μορφή ενέργειας θα πάψει να είναι αξιοποιήσιμη. Τα δεύτερο είδος αδιεξόδων οφείλεται στην ίδια την κοινωνία και, κατά ειρωνικό τρόπο στην ίδια την τεχνολογία και τις επιστημονικές εξελίξεις. Έχουμε πλέον κατακτήσει τη δύναμη να αφανίσουμε την ανθρωπότητα, σε παγκόσμιο επίπεδο η κοινωνία μαστίζεται από φτώχεια και ανισότητα, είμαστε σχεδόν βέβαιοι ότι έχουμε προκαλέσει κλιματική αλλαγή κλπ.
Σε όλα αυτά τα αδιέξοδα η μόνες λύσεις που προτείνονται είναι η επιστήμη και η τεχνολογία και, όπως είναι αναμενόμενο, τα σενάρια που προτείνονται από εποχή σε εποχή, έχουν το αποτύπωμα των πιο πρόσφατων επιστημονικών και τεχνολογικών εξελίξεων. Πόσο «επιστημονικά», όμως, είναι αυτά τα σενάρια;
Η βιβλιογραφία είναι πολύ μεγάλη και μια περιήγηση στον κόσμο των προβλέψεων μας δείχνει ότι τα σενάρια του μέλλοντος συχνά κινούνται στο όριο μεταξύ επιστήμης και ψευδοεπιστήμης. Η γενετική χρησιμοποιείται πολύ συχνά ως λύση αγνοώντας την πολυπλοκότητα του γονιδιώματος και του γεγονότος ότι δεν γνωρίζουμε πώς αυτό επιδρά στην διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα και της συμπεριφοράς. Η ανάπτυξη της κβαντικής φυσικής και της «παράξενης» συμπεριφοράς του μικρόκοσμου, αλλά και οι πολλές ερμηνείες της κβαντομηχανικής οδήγησαν πολλούς στην πεποίθηση ότι οι νόμοι αυτοί μπορεί να προεκτείνονται και στο μακρόκοσμο, απειλώντας την ελεύθερη βούληση ή δίνοντας εξωπραγματικές δυνατότητες. Οι ίδιοι νόμοι συντίθεται συχνά με New Age απόψεις και προβάλλονται ως ένα είδος μοντέρνας πνευματικότητας.
Οι ραγδαίες εξελίξεις στην πληροφορική και η σχετική τεχνολογική επανάσταση που ζούμε οδηγούν στην αντίληψη ότι οι αυτές οι τεχνολογίες αποτελούν πανάκεια. Ταυτόχρονα, σε συνδυασμό με τα αποτελέσματα των ερευνών των νευροεπιστημόνων φαίνεται να ενισχύουν την απλουστευτική άποψη ότι ο ίδιος ο εγκέφαλος λειτουργεί ως ένας πολύπλοκος υπολογιστής και επομένως μπορεί να προγραμματιστεί, να τροποποιηθεί και να ελεγχθεί. Από την άλλη, ό,τι δεν μπορεί να αντιμετωπίσει ο ανθρώπινος νους λόγω τεράστιου όγκου πληροφορίας που καλείται να διαχειριστεί ή λόγω πολυπλοκότητας θεωρείται απόλυτα εφικτό με την τεχνητή νοημοσύνη, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι περιορισμοί.
Άλλες φορές, η «παντοδυναμία» των επιστημών οδηγεί σε προβληματικές πεποιθήσεις και δυστοπικά σενάρια. Για παράδειγμα, η εδραίωση της φυσικής στα τέλη του 19ου αιώνα και η μεγάλη επανάσταση των αρχών του 20ου τροφοδότησε μνημειώδη έργα επιστημονικής φαντασίας όπως τα “Time Machine” το H.G.Wells και “Brave New World” του A.Huxley. Και τα δυο αυτά έργα έχουν μέσα τους έντονο το στοιχείο της κριτικής στα κοινωνικά προβλήματα της εποχής που έζησαν οι συγγραφείς τους και η επιστήμη προτείνεται ως η μοναδική και ολοκληρωτική λύση. Ειδικά στο δεύτερο έργο μια κοινωνία εξολοκλήρου βασισμένη σε επιστημονικές αρχές και την τεχνολογική πρόοδο έχει καταφέρει την πλήρη ευδαιμονία των ανθρώπων. Σε πολλά από αυτά τα έργα (όπως π.χ. στο “The Handmaid’s Tale” της Margaret Atwood), ωστόσο, αυτό που παρουσιάζεται είναι ότι ένας κόσμος βασισμένος αποκλειστικά στην επιστήμη οδηγεί σε ένα είδος ολοκληρωτισμού ο οποίος έρχεται σε σύγκρουση με την ανθρώπινη φύση. Άλλο ένα σχετικό παράδειγμα αποτελεί η προβολή των διαστρεβλωμένων αρχών της θεωρία της εξέλιξης στην κοινωνία και την οικονομία, δηλαδή ο κοινωνικός δαρβινισμός, ο οποίος πολλές φορές παρουσιάζει ως επιστημονικά τεκμηριωμένη την άποψη ότι μόνο ο ισχυρός επιβιώνει.
Σε ό,τι αφορά τα κοινωνικά αδιέξοδα, συνήθως το σύνολο των παραγόντων που συντελούν στη διαιώνιση των προβλημάτων συχνά παραβλέπονται από τους μελλοντολόγους. Για παράδειγμα, φτώχεια και υποσιτισμός δεν υπάρχουν μόνο επειδή δεν έχουμε καταφέρει να αξιοποιήσουμε πλήρως τους φυσικούς πόρους ή επειδή π.χ. δεν έχουμε απεριόριστη ενέργεια στη διάθεσή μας. Συγκεκριμένες επιλογές έχουν γίνει στο πώς κατανέμονται οι πόροι και πολλές φορές φαίνεται ότι αυτές οι επιλογές δεν έπονται αλλά προηγούνται των επιστημονικών εξελίξεων.
Χρειαζόμαστε επιστήμονες μελλοντολόγους;
Θα επανέλθουμε με πιο συγκεκριμένα παραδείγματα σε μελλοντικά άρθρα με σκοπό να εμβαθύνουμε στο νόημα, τα κίνητρα και τις προεκτάσεις που μπορεί να έχουν συγκεκριμένα σενάρια. Για την ώρα αξίζει να αναρωτηθεί κανείς: είναι αυτού του είδους οι προβλέψεις χρήσιμες ή όχι;
Θα ήταν όχι μόνο άδικο αλλά και αδύνατο να απαιτεί κανείς από επιστήμονες και μη να μην πιθανολογούν για το μέλλον. Είναι μάλλον ιδιότητα του ανθρώπινου νου να κοιτάζει το μέλλον χρησιμοποιώντας όλα τα εργαλεία που έχει στη διάθεσή του. Πολλές φορές τα σενάρια αυτά λειτουργούν ως έμπνευση, ως όραμα. Το κυριότερο, όπως συμβαίνει και με τις κλασικές ουτοπίες, από τα σύγχρονα μελλοντολογικά σενάρια μπορούμε να καταλάβουμε πολλά για την εποχή μας, τις μεγάλες προκλήσεις και τον ρόλο της επιστήμης στην κοινωνία και το σύγχρονο πολιτισμό. Για να μην οδηγούμαστε, όμως, σε ψευδοεπιστημονικές απόψεις και επικίνδυνους αναγωγισμούς, είναι απαραίτητο να ελέγχουμε με ερωτήματα αυτές τις πεποιθήσεις, από όποιον και αν εκφράζονται. Ποιο είναι το πρόβλημα που θέλουμε να λύσουμε; Ποιες είναι οι αιτίες του; Έχουν ληφθεί όλες υπόψη; Από τι θέλουμε να σώσουμε την ανθρωπότητα; Γιατί;
Γιάννης Κοντογιάννης
