Ήταν Οκτώβριος του 1927 όταν στο πέμπτο Συνέδριο Σολβέ θα ακινητοποιούνταν σε μία μοναδική φωτογραφική στιγμή μερικοί από τους σπουδαιότερους επιστήμονες όλων των εποχών. Ονόματα όπως ο Έρβιν Σρέντιγκερ, ο Βέρνερ Καρλ Χάιζενμπεργκ, ο Λουί Ντε Μπρολί, ο Βόλφγκανγκ Πάουλι, ο Μαξ Πλανκ και ο Άλμπερτ Αϊνστάιν προξενούν ρίγη δέους στο άκουσμά τους και μόνο. Να σημειωθεί ότι οι δεκαεπτά από τους είκοσι εννέα φυσικούς που έλαβαν μέρος στο συνέδριο πήραν κάποια στιγμή στη ζωή τους το Βραβείο Νόμπελ.
Και μεταξύ των σπουδαίων ανδρών μία μοναδική γυναίκα, η Μαρί Κιουρί, η πρώτη γυναίκα που πήρε Νόμπελ Φυσικής το 1903 και Νόμπελ Χημείας το 1911. Πρόκειται για τον πρώτο άνθρωπο που πήρε δύο Νόμπελ και τον μοναδικό που έχει Νόμπελ σε διαφορετικές επιστήμες. Είναι η πρώτη γυναίκα που πήρε έδρα σε πανεπιστήμιο της Γαλλίας και η πρώτη γυναίκα που έδωσε διάλεξη στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης.
Τι έκανε η Κιουρί με τα χρήματα από τα δύο βραβεία Νόμπελ; Έστησε 250 ακτινολογικούς θαλάμους στα πολεμικά μέτωπα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και εφοδίασε νοσοκομεία με συσκευές ακτίνων Χ. Τι δεν έκανε η Γαλλική Ακαδημία μετά τη βράβευσή της; Δεν την έκανε μέλος της. Τι έκανε ο γαλλικός Τύπος όταν ανακοινώθηκε η βράβευσή της; «Ξέχασε» να αναφέρει την είδηση.
Σεξισμός και επιστήμη
Πριν από λίγες μέρες, βραβεύτηκαν με το Νόμπελ Φυσικής οι Άρθουρ Άσκιν, Ζεράρ Μουρού και Ντόνα Στρίκλαντ για τις καινοτόμες μελέτες τους στον τομέα της Φυσικής των Λέιζερ. Η Στρίκλαντ είναι η τρίτη γυναίκα που βραβεύεται με Νόμπελ Φυσικής. Η δεύτερη ήταν η Μαρία Γκέπερτ Μάγιερ το 1963. Αποτελεί γεγονός ότι ο χώρος των «σκληρών» επιστημών (Φυσική, Χημεία, Mαθηματικά, Mηχανική κ.τ.λ.) κυριαρχείται ιστορικά από άνδρες. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Πίζα και ερευνητής στο Εθνικό Ινστιτούτο Χημικής Φυσικής και Βιοφυσικής Αλεσάντρο Στρούμια μίλησε πρόσφατα μπροστά σε ένα γυναικείο κοινό σχετικά με τη θέση των γυναικών ερευνητριών στον χώρο της Φυσικής. Η ομιλία του πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο μιας ημερίδας που έλαβε χώρο στο CERN, εκεί όπου βρίσκεται ο μεγάλος ανιχνευτής αδρονίων. Στην ομιλία του σχολίασε ότι η Φυσική «επινοήθηκε και θεμελιώθηκε από άνδρες». Ανέφερε, μεταξύ άλλων, ότι οι άνδρες είναι πετυχημένοι γιατί προσπαθούν περισσότερο από τις γυναίκες, ενώ δεν παρέλειψε να πει ότι οι γυναίκες παίρνουν μεγαλύτερες χρηματοδοτήσεις από τους άνδρες και προωθούνται αδίκως σε θέσεις εξουσίας. Τέλος, σημείωσε ότι η «Φυσική δεν είναι σεξιστική εναντίον των γυναικών, όμως η αλήθεια δεν μετράει στη συγκεκριμένη περίπτωση επειδή είναι μέρος μιας πολιτικής μάχης που έρχεται απέξω».
Το CERN απέσυρε τις δηλώσεις του Στρούμια από την ιστοσελίδα του μετά τις έντονες αντιδράσεις που προέκυψαν. Δεν έχει ιδιαίτερη αξία, κατά τη γνώμη μου, να σχολιάσουμε την ποιότητα των όσων είπε ο Στρούμια. Κάθε άνθρωπος, άλλωστε, κρίνεται, τόσο από όσα λέει όσο και από όσα πράττει με διαφορετικούς τρόπους από διαφορετικούς ανθρώπους. Το ζήτημα είναι να προσεγγίσουμε με νηφαλιότητα τις συγκεκριμένες δηλώσεις, να δούμε τις ιστορικές καταβολές τους και να αξιολογήσουμε όσα δήλωσε ο Στρούμια μέσα από μια κριτική ματιά. Υπάρχουν κάποια σημεία στις δηλώσεις του Στρούμια που έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον και, άθελά του ενδεχομένως, αναδεικνύουν τον πυρήνα μιας συζήτησης που έχει ξεκινήσει εδώ και δεκαετίες και αφορά τον ρόλο των γυναικών στην επιστημονική κοινότητα.
Θα σταθούμε σε δύο σημεία που αξίζει να σχολιαστούν. Το πρώτο σημείο έχει να κάνει με τη θέση των γυναικών εντός της επιστημονικής κοινότητας, είτε αυτή είναι προνομιακή, όπως ισχυρίζεται ο Στρούμια, είτε όχι. Το δεύτερο σημείο αφορά τη δήλωση του Στρούμια ότι η Φυσική επινοήθηκε από άνδρες. Οι φεμινιστικές αναλύσεις προσεγγίζουν αυτά τα δύο ζητήματα ως τα πιο κρίσιμα. Ας ξεκινήσουμε με το πρώτο.
Οι γυναίκες στην επιστήμη
Αρκετοί ερευνητές έχουν επισημάνει τη φυλετική ανισορροπία που υπάρχει στην ποσόστωση μεταξύ γυναικών και ανδρών. Υποστηρίζουν, μάλιστα, πως αυτή η ανισορροπία αποτελεί ένδειξη ενός θεσμικού σεξισμού εντός των επιστημονικών πρακτικών. Ας δούμε λίγο τα νούμερα. Το Ινστιτούτο Στατιστικής της UNESCO (UIS) δημοσίευσε τον περασμένο Ιούνιο αναλυτικά τα δεδομένα σχετικά με τα ποσοστά ανδρών και γυναικών στον χώρο της έρευνας. Η παρουσία των γυναικών στην έρευνα περιορίζεται παγκοσμίως στο 28,8%. Πολλές μελέτες έχουν διαπιστώσει ότι οι γυναίκες στα πεδία του STEM (Φυσικές Eπιστήμες, Tεχνολογία, Mηχανική και Mαθηματικά) δημοσιεύουν λιγότερο, πληρώνονται λιγότερο για την έρευνά τους και δεν εξελίσσονται όσο οι άνδρες στην καριέρα τους.
Ωστόσο, υπάρχουν λίγα στοιχεία σε διεθνές επίπεδο ή και σε επίπεδο χωρών τα οποία δείχνουν την έκταση αυτών των ανισοτήτων. Μέσω της SAGA (STEM and Gender Advancement), το UIS συνεργάζεται με εταίρους σε χώρες και περιφερειακούς οργανισμούς για να αναπτύξει μια εργαλειοθήκη που θα περιλαμβάνει μεθοδολογίες, δείκτες και πλαίσια για την παραγωγή ακριβέστερων δεδομένων και καλύτερη αξιοποίηση των υφιστάμενων πληροφοριών. Η νέα εργαλειοθήκη θα βασιστεί στα διεθνή πρότυπα ώστε τα δεδομένα που θα προκύπτουν να μπορούν να συγκριθούν μεταξύ διαφορετικών χωρών. Στην ;Eκθεση για την Ισότητα Μεταξύ Ανδρών και Γυναικών (2018 Report on equality between women and men in the E.U.), που δημοσίευσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αναφέρεται στη σελίδα 48 το εξής: «Μελέτες δείχνουν ότι η μείωση του έμφυλου χάσματος (gender gap) στο STEM (επιστήμη, Τεχνολογία, Μηχανική και Μαθηματικά) θα συμβάλει στην αύξηση του κατά κεφαλή ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος στην Ε.Ε. από 2,2% έως 3% και θα αυξήσει την απασχόληση στην Ε.Ε. μεταξύ 850.000 και 1.200.000 θέσεων εργασίας έως το 2050».
Υπάρχει, επομένως, ένα γεγονός. Οι γυναίκες είναι λιγότερες από τους άνδρες στον χώρο της έρευνας και, πιο συγκεκριμένα, στις Φυσικές Eπιστήμες. Ωστόσο, οφείλουμε να σημειώσουμε ότι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται και αντιμετωπίζεται το ζήτημα σε θεσμικό επίπεδο ελάχιστα συμβάλλει στην ουσιαστική αντιμετώπιση του «προβλήματος». Το ουσιώδες ερώτημα είναι: Ποιο είναι το πρόβλημα; Αν το πρόβλημα είναι ότι, προκειμένου να αυξηθούν οι θέσεις εργασίας -άρα και η παραγωγή στην έρευνα- , πρέπει να αυξηθεί ο αριθμός των γυναικών σε σχέση με εκείνον των ανδρών, τότε έχουμε να κάνουμε με ένα οικονομικό, στατιστικό και τεχνοκρατικό πρόβλημα.
Το πρόβλημα, δηλαδή, δεν είναι η έμφυλη ανισορροπία, αλλά η αύξηση παραγωγής και εργατικού δυναμικού. Η έμφυλη ανισορροπία μετατρέπεται απλώς σε έναν δείκτη/αλγόριθμο που, αν τον αλλάξουμε, θα αυξηθεί η παραγωγή. Διαρκώς, άλλωστε, τα τελευταία χρόνια ακούμε για την πρακτική χρησιμότητα των αλγόριθμων προκειμένου να υπάρξει μια πιο «έξυπνη» οικονομία. Αδιαμφισβήτητα, τα «νούμερα» αποτελούν ένα χρήσιμο αναλυτικό εργαλείο. Σε καμία περίπτωση, όμως, δεν μπορούν να ανασυνθέσουν την πολυδιάστατη πραγματικότητα, πόσο μάλλον να αντιμετωπίσουν προβλήματα που είναι αδύνατο να ποσοτικοποιηθούν.
Δυστυχώς, η Ε.Ε. και οι θεσμοί της μένουν προσκολλημένοι σε μια τεχνοκρατική θεώρηση ενός πραγματικού ζητήματος, που είναι η θέση της γυναίκας στην έρευνα, για να αντιμετωπίσουν ένα ζήτημα που αποτελεί πρόβλημα του καπιταλιστικού συστήματος. Το διακύβευμα φαίνεται πως είναι η αύξηση παραγωγής. Απλώς, το πρόβλημα ενδύεται έναν μανδύα φαινομενικής κοινωνικής ευαισθησίας.
Ναι, να μιλήσουμε για την αύξηση του αριθμού γυναικών στην έρευνα, αλλά να μιλήσουμε για τα πραγματικά αίτια αυτού του φαινομένου, ώστε να διαπιστώσουμε τα χαρακτηριστικά του προβλήματος και πώς μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε. Γιατί, δυστυχώς, όσο τα θεσμικά όργανα αντιμετωπίζουν το πρόβλημα με έναν εμμονικά τεχνοκρατικό τρόπο, τόσο θα μένουν κάτω από το χαλί τα πραγματικά ποιοτικά (πολιτισμικά, ιδεολογικά, κοινωνικά, θρησκευτικά) χαρακτηριστικά που το αναπαράγουν.
Η φύση της επιστήμης
Ας περάσουμε στο δεύτερο σημείο που αναδεικνύεται από τις δηλώσεις του Στρούμια, ότι η επιστήμη είναι επινόηση των ανδρών. Έχει δίκιο! Αλλά δεν είναι και κάτι το οποίο πρέπει να αξιολογείται ως θετικό. Η επιστήμη, με τη νεωτερική έννοια του όρου, είναι παιδί του 17ου αιώνα και της νέας αντίληψης που προέκυψε για τη φύση εκείνη την περίοδο. Κριτικοί, όπως η Έβελιν Φοξ-Κέλερ και η Κάρολιν Μέρτσαντ, συνδέουν την Επιστημονική Επανάσταση του 17ου αιώνα με την επικράτηση ενός ανδρικού τρόπου θεώρησης της φύσης. Πριν τον 17ο αιώνα, οι διανοητές έδιναν έμφαση στη σημασία που είχε να ζουν οι άνθρωποι σε αρμονία με τη φύση. Οι άνθρωποι θεωρούσαν πως είναι μέρος της φύσης. Κατά τον 17ο αιώνα, ωστόσο, ήρθε στο προσκήνιο μια ωφελιμιστική αντίληψη για τη φύση. Από τη μία πλευρά, ήταν η παθητική φύση, η οποία περίμενε να αποκαλυφθούν τα μυστικά της. Από την άλλη, βρισκόταν ο ενεργητικός άνθρωπος, ο οποίος έπρεπε να «διεισδύσει» στη φύση για να μάθει τα μυστικά της. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του Φράνσις Μπέικον, του ανθρώπου που έχει συνδεθεί όσο λίγοι με τη σύγχρονη αντίληψη για την επιστήμη. Έγραψε για τα μυστικά που «κρύβονται κλειδωμένα στο στήθος της φύσης» ή «βρίσκονται τοποθετημένα στη μήτρα της φύσης». Η φύση, έλεγε ο Μπέικον, «εκδηλώνεται με μεγαλύτερη καθαρότητα υπό τις δοκιμές και τις ενοχλήσεις των [μηχανικών συσκευών] παρά όταν αφεθεί στον εαυτό της». Ο Γάλλος φιλόσοφος και μαθηματικός Ρενέ Ντεκάρτ αντιμετώπιζε τη φύση ως μια άψυχη μηχανή που τίθεται σε κίνηση από τον Θεό. Η φύση πάντα ήταν γένους θηλυκού, ενώ ο άνθρωπος που πειραματίζεται πάνω της και την εκμεταλλεύεται ήταν πάντα γένους αρσενικού.
Αν λάβουμε υπόψη μας τα παραπάνω, τότε ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια σύνθετη ιστορική πραγματικότητα. Η επιστήμη κατασκευάστηκε με ανδρικούς όρους. Οι κανόνες και οι μέθοδοι ορίστηκαν από ένα ανδροκρατικό περιβάλλον. Οι επιστημονικοί θεσμοί συχνά υπήρξαν σεξιστικοί και αναπαρήγαγαν κοινωνικές ανισότητες. Από τη στιγμή που υπάρχουν έμφυλες διακρίσεις στην κοινωνία, τότε είναι απολύτως λογικό και η επιστήμη, καθώς αποτελεί πολιτισμικό παράγωγο, να αντανακλά αυτές τις διακρίσεις. Οι ριζοσπάστες θεωρητικοί του φεμινισμού υποστηρίζουν πως ο επιστημονικός τρόπος σκέψης είναι στη βάση του ανδρικός. Υπό αυτή την έννοια, δεν θα έπρεπε να φαντάζει καθόλου παράδοξο ότι οι γυναίκες δεν έχουν την τάση να γίνουν επιστήμονες. Με τους όρους που έχουν προκύψει από τον 17ο αιώνα και μετά, αν η γυναίκα θέλει να γίνει επιστήμονας, πρέπει να σκεφτεί ως άνδρας. Επομένως, το πρόβλημα δεν είναι ότι δεν υπάρχουν πολλές γυναίκες στην έρευνα. Το πρόβλημα είναι οι όροι με τους οποίους γίνεται η επιστήμη. Και το πρόβλημα αυτό δεν γίνεται να λυθεί απλώς με την αύξηση του αριθμού των γυναικών στον χώρο της έρευνας.
