Έρημοι δρόμοι, κλειστά παράθυρα και πόρτες, καμπάνες να χτυπούν πένθιμα. Σταδιακά, το φως του Ήλιου σβήνει, τα νερά του ποταμού χάνουν τις χάλκινες αποχρώσεις τους και η μέρα γίνεται νύχτα. Η αγωνία κορυφώνεται. Όλοι είναι πεσμένοι στα γόνατα και προσεύχονται. Τα μικρά παιδιά πνίγουν το κλάμα τους και κανείς δεν τολμά να αφήσει την ασφάλεια του σπιτιού του. Έρχεται η συντέλεια του κόσμου, το τέλος των ημερών, η Δευτέρα Παρουσία απέχει λίγες ώρες. Λίγη ώρα μετά, ο Ήλιος ξαναβρίσκει το χαμένο φως του και λίγα παράθυρα ανοίγουν δειλά. Το συνταρακτικό αυτό γεγονός δεν ήταν παρά μια ολική έκλειψη Ηλίου και συνέβη τη Δευτέρα 29 Μαρτίου του 1652 στο Λονδίνο. Έμεινε στην Ιστορία ως η περίφημη Μαύρη Δευτέρα.
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1640, η Αγγλία είχε βιώσει τρεις εμφυλίους πολέμους, στους οποίους διακυβευόταν κατά πόσο η διακυβέρνηση του κράτους θα εξαρτιόταν από μια φιλοκαθολική πολιτική ή μια φιλοπροτεσταντική. Μετά το τέλος των πολέμων και τον αποκεφαλισμό του φιλοκαθολικού βασιλιά Καρόλου Ι, θεμελιώθηκε η περίφημη Κοινοπολιτεία και το Προτεκτοράτο του Όλιβερ Κρόμγουελ, που ελάχιστη σχέση είχε με δημοκρατικό καθεστώς. Είναι ενδιαφέρον ότι σε αυτή την περίοδο των έντονων πολιτικών αναταραχών οι προτεσταντικές χιλιαστικές απόψεις σχετικά με το Τέλος του Κόσμου κορυφώθηκαν. Δεκάδες προτεσταντικές σέχτες ισχυρίζονταν πως ο Κρόμγουελ ήταν ο προάγγελος της επιστροφής του Χριστού. Αυτές οι σέχτες θεωρούσαν πως η Αγγλία θα οδηγούσε τον κόσμο στη μεσσιανική εποχή. Η Αγγλία είχε μεταμορφωθεί σε ένα κράτος όπου συνυπήρχε η θεοκρατία και η επίφαση μιας δημοκρατικής διακυβέρνησης.
Μεταξύ των ριζοσπαστικών (θρησκευτικά και πολιτικά) προτεσταντών υπήρχε ένας αστρολόγος και βοτανολόγος, ο Νίκολας Κουλπέρερ, ο οποίος δημοσίευσε δύο κείμενα για τη Μαύρη Δευτέρα, ένα πριν και ένα μετά. Και τα δύο υποστήριζαν πως η συγκεκριμένη έκλειψη προμήνυε την Πέμπτη Μοναρχία, την έλευση δηλαδή της βασιλείας του τελευταίου βασιλείου πριν τη Δευτέρα Παρουσία. Αν και η Μαύρη Δευτέρα ήταν φιάσκο, οι άνθρωποι είχαν πιστέψει σε αυτή και είχαν ερημώσει τους δρόμους αρκετών πόλεων.
Λίγα χρόνια αργότερα, όταν επέστρεψε φιλοκαθολικός βασιλιάς στον θρόνο, ο Κάρολος ΙΙ, άρχισαν νέες πολιτικές και κοινωνικές ζυμώσεις για την αντικατάστασή του από έναν προτεστάντη βασιλιά, τον Γουίλιαμ ΙΙΙ. Μέσω ενός απεσταλμένου του, δημοσίευσε ένα φυλλάδιο που διαμοιράστηκε σε όλη την Αγγλία. Ήταν προπαγανδιστικός δυναμίτης, καθώς παρουσίαζε την κυβέρνηση ως επικίνδυνα φιλοκαθολική και μέρος της παπικής συνωμοσίας για διάλυση του προτεσταντισμού. Το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού πείστηκε και η κοινωνία άρχισε να βράζει καθώς άρχισαν να κυκλοφορούν οι πιο άγριες θεωρίες συνωμοσίας, ενώ από αρκετό καιρό πριν είχαν αρχίσει να γίνονται κηρύγματα σχετικά με αυτό τον κίνδυνο. Υπό τον φόβο κοινωνικών εξεγέρσεων, ο Κάρολος ΙΙ αναγκάστηκε να διατάξει όλους τους καθολικούς να εγκαταλείψουν το Λονδίνο για το διάστημα των κοινοβουλευτικών εργασιών του 1674.
Το τελευταίο διάστημα ακούμε διαρκώς για τα περίφημα «fake news», δηλαδή τις ψευδείς ειδήσεις. Ο ορισμός των fake news είναι ότι αποτελούν κατασκευασμένες ειδήσεις που εμφανίζονται ως πραγματικά γεγονότα. Τα fake news παρουσιάζονται ως ένα πολιτικό εργαλείο που χρησιμοποιούν, μέσω των ΜΜΕ, διάφορα δίκτυα εξουσίας με σκοπό τη χειραγώγηση και τον έλεγχο των πολιτών. Η παραπάνω περιγραφή, της Αγγλίας του 17ου αιώνα, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μία από τις άπειρες περιπτώσεις προσπάθειας χειραγώγησης του πληθυσμού μέσα από ψευδείς ειδήσεις. Αν δούμε τα fake news με ιστορικούς όρους, δύο ερωτήματα προκύπτουν: Τα fake news είναι ή δεν είναι κάτι νέο; Τα fake news είναι όντως ψευδή;
Ας ξεκινήσουμε από το δεύτερο. Οι ιστορικοί των Επιστημών, αλλά και οι ιστορικοί εν γένει, όταν επιχειρούν να αποτυπώσουν την ιστορική πραγματικότητα, δεν επιθυμούν να αξιολογήσουν τις «ποιότητες» αλήθειας και ψεύδους που βρίσκονται πίσω από τα γεγονότα, αλλά σε κάθε περίπτωση ενδιαφέρονται για τις αξιολογήσεις αυτών των «ποιοτήτων» από τα ίδια τα ιστορικά υποκείμενα. Δεν πρέπει, δηλαδή, να ξεχνάμε ότι η αποτίμηση ενός γεγονότος ως αληθούς ή ψευδούς δεν μπορεί να κριθεί με λογικά και φιλοσοφικά κριτήρια ανεξάρτητα των σύνθετων ιστορικών διεργασιών. Οι σύνθετες ιστορικές διεργασίες προκύπτουν από τους ανθρώπους και η αποτίμηση αλήθειας ή ψεύδους για ένα γεγονός ανήκει στην ιστορική εποχή του γεγονότος. Αν πάρουμε το παράδειγμα της Αγγλίας του 17ου αιώνα, πού ακριβώς βρίσκεται το ψεύδος; Πρώτον, η έκλειψη έγινε και προβλέφθηκε με επιστημονική ακρίβεια, άρα δεν υπάρχει κάτι ψευδές εκεί. Δεύτερον, οι άνθρωποι πίστευαν όντως ότι κάποια στιγμή θα γίνει η Δευτέρα Παρουσία. Η πίστη, συνήθως, δεν μπορεί να κριθεί με όρους αλήθειας ή ψεύδους. Να σημειώσουμε ότι η σχέση Θεού και Φύσης ήταν κάτι αυτονόητο κατά τον 17ο αιώνα και χρέος της «επιστήμης» τότε ήταν να επιβεβαιώνει αυτή τη σχέση. Επομένως, ο Θεός θα επέλεγε τη Φύση, όπως είχε κάνει τόσες φορές στις αφηγήσεις της Βίβλου, για να εκδηλώσει την παρουσία Του. Έως εδώ, με τα δεδομένα της εποχής, δεν υπάρχει κάτι που να υποδηλώνει ψευδή είδηση (fake news). Τρίτον, η πολιτική διαχείριση ενός γεγονότος (η έκλειψη) και ενός συστήματος αξιών (πίστη στη Δευτέρα Παρουσία) δεν μπορεί να αποτελεί a priori ψευδές νέο. Όταν διαφορετικά δίκτυα εξουσίας συναντιούνται και διεκδικούν την πολιτική ηγεμονία, τότε η αλήθεια του ενός αποτελεί το ψεύδος του άλλου. Άλλωστε, δεν πρέπει να παραβλέπουμε ότι οι άνθρωποι δεν είναι παθητικά υποκείμενα. Αντιθέτως, έχουν τις δικές τους προκαταλήψεις, πεποιθήσεις και φιλοδοξίες και είναι πάντα έτοιμοι να αποδεχτούν μια «αλήθεια» της οποίας τα συστατικά είναι και οι πεποιθήσεις, οι προκαταλήψεις και φιλοδοξίες τους. Τέλος, μια είδηση έχει πάντα συγκεκριμένο αποτέλεσμα για τους παραλήπτες της. Η πληροφορία, η οποία ταξιδεύει με μια είδηση, επηρεάζει τους ανθρώπους με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Υπό αυτή την έννοια, έχει ένα πραγματικό αποτέλεσμα.
Τελικά, τα fake news είναι κάτι νέο; Αυτό που ονομάζουμε σήμερα ψευδής είδηση δεν διαφέρει διόλου από το συμβάν της Μαύρης Δευτέρας. Υπό αυτή την έννοια, στο πλαίσιο της πολιτικής διαχείρισης, τα fake news υπάρχουν από τότε που υπάρχουν πολιτικές και κοινωνικές δομές. Γιατί, όμως, ανακηρύχθηκε η λέξη της χρονιάς το 2017; Τι είναι αυτό που την κάνει νέα; Τα κοινωνικά δίκτυα έχουν επεκταθεί σε έναν βαθμό που δεν έχει προηγούμενο στην ανθρώπινη Ιστορία. Η τεχνολογία που υποστηρίζει τα κοινωνικά δίκτυα, όπως το Facebook, κατευθύνει τις ροές πληροφορίας με εξαιρετικά πολύπλοκους τρόπους και χωρίς να υπάρχει μια κεντρική αφετηρία από την οποία εκρέει η πληροφορία. Για παράδειγμα, στο Facebook υπάρχει αλγόριθμος που «κρίνει» τι είναι ενδιαφέρον για κάθε χρήστη και «φροντίζει» να του προσφέρει ειδήσεις που ανταποκρίνονται στα ενδιαφέροντά του. Η πληροφορία, δηλαδή, δεν «κινείται» μονοσήμαντα, αλλά «έλκεται» και από εκείνον που μοιάζει να είναι συμβατός με αυτή. Η μετατόπιση από τη μονοσήμαντη εκροή, που αποτελούσε μια ιστορική πραγματικότητα προηγούμενων δεκαετιών, στην αποκεντρωμένη και λιγότερο ελεγχόμενη ροή πληροφορίας είναι εύλογο να δημιουργεί μια αμηχανία στα θεσμικά δίκτυα εξουσίας, τα οποία βλέπουν να αλλάζει ο τρόπος που δημιουργείται η «γεωγραφία» της πληροφορίας. Αυτή η αμηχανία εκφράζεται και με τον όρο των fake news, μιας έννοιας δηλαδή που κάνει επίκληση στη διάκριση αλήθειας και ψεύδους προκειμένου να διαφυλάξει την ειδημοσύνη και πρωτοκαθεδρία του καθιερωμένου μοντέλου εξουσίας. Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, ότι δεν υπάρχουν ψευδείς ειδήσεις, ούτε ότι είναι ηθικά αποδεκτές, ούτε ότι υπάρχει ένα καθολικό πλαίσιο σχετικισμού αναφορικά με το τι είναι αληθές και τι ψευδές. Δεν πρέπει, ωστόσο, να ξεχνάμε ότι ο κόσμος είναι αρκετά πολύπλοκος. Μια είδηση που για κάποιους είναι ψευδής, για κάποιους άλλους έχει αληθές πληροφοριακό περιεχόμενο. Όπως στεκόμαστε, και οφείλουμε να στεκόμαστε, κριτικά απέναντι σε καθετί, ομοίως οφείλουμε να στεκόμαστε κριτικά και στις ίδιες τις αναλυτικές κατηγορίες όπως αυτή των fake news. Η Μαύρη Δευτέρα, άλλωστε, όντως συνέβη και για όσους και όσες την έζησαν είχε αληθινό πληροφοριακό περιεχόμενο.
Δημήτρης Πετάκος
