του Κώστα Βουκύδη
Υπό το πρίσμα της σημερινής οπτικής, παρατηρώντας τη διανοητική έξαρση που υπέστη ο δυτικός κόσμος, από τα μέσα του 16ου αιώνα έως και το τέλος του 17ου, δίνεται η εντύπωση πως ο άνθρωπος βρέθηκε μπροστά σε ένα κομβικό σταυροδρόμι στην πορεία εξέλιξής του. Σταυροδρόμι τόσο επιστημονικό όσο και κοινωνικό. Τι είναι αυτό που πραγματεύτηκε η «επανάσταση» του 16ου αιώνα και πώς αυτή η νέα τάση επηρέασε τη γενικότερη αντίληψη του ανθρώπου για τον ρόλο και τη θέση του στον κόσμο;
Ο προκοπερνίκειος άνθρωπος συνήθισε να λειτουργεί ως παθητικό υποκείμενο-δέκτης των πληροφοριών της φύσης, ως ένας απλός θεατής του μεγαλείου της. Σαν να βρίσκεται στο κέντρο μιας σφαιρικής αίθουσας κινηματογράφου και να παρατηρεί την ταινία που τον περιβάλλει. Με την αποκαθήλωση του γεωκεντρικού μοντέλου, η κοσμοεικόνα της περιστροφής των πάντων γύρω από τον ίδιο όφειλε να αλλάξει. Ουσιαστικά, ο άνθρωπος καλούνταν να λάβει μια νέα θέση επί του κόσμου, να σηκωθεί από τη μοναδική καρέκλα του κινηματογράφου και να συμμετάσχει ενεργά - κάτι που έως τότε φάνταζε πέραν των ορίων που μπορούσε να διαβεί.
Αναπόφευκτα, λοιπόν, ο άνθρωπος μετατόπισε την οπτική θέασής του για τον κόσμο. Αλήθεια, τι επιλογές έχει; Πώς μπορεί να συμμετάσχει σε μια ροή που -έως τώρα- απλώς παρακολουθούσε; Ξαφνικά, η φύση μοιάζει με διάδρομο γυμναστικής εν κινήσει και ο άνθρωπος έτοιμος να τον ανέβει από θέση ακινησίας.
Στη φράση του Francis Bacon συνοψίζεται ο δρόμος που ο άνθρωπος έκτοτε ακολούθησε, «ο κόσμος έγινε για τον άνθρωπο» έλεγε. Όπως φαίνεται, ο άνθρωπος ήταν έτοιμος να αποποιηθεί τον αδρανή χαρακτήρα του, να απομαγεύσει τη φύση και να την αντικρίσει κατάματα. Απέτυχε (ή απέφυγε), ωστόσο, να αποβάλει τον ανθρωποκεντρισμό του, μια και πίστεψε ότι τα πάντα είναι φτιαγμένα γι’ αυτόν. Για τον Bacon, η διαδρομή ήταν δεδομένη, αυτή που θα οδηγούσε τον άνθρωπο στην κορύφωση της ύπαρξής του και, για να το πετύχει αυτό, δεν είχε παρά να χρησιμοποιήσει τη φύση που ξεδιπλωνόταν μπροστά του. Ο ίδιος, μάλιστα, απεικόνιζε τη φύση ως μια γυναίκα που κρύβει τα μυστικά της. Όταν θα κατάφερνε ο άνθρωπος να τα γνωρίσει, τότε θα την κατακτούσε. Ο άνθρωπος όχι μόνο όφειλε να σηκωθεί από τη θέση του, αλλά να δράσει επί της φύσης και να πειραματιστεί, να την προσαρμόσει στα δικά του δεδομένα και να εδραιώσει τη θέση ισχύος του επαναπροσδιορίζοντας τον ρυθμό της - να κάνει τον διάδρομο να τρέχει στον ρυθμό των ποδιών του.
Σύμφωνα με τον συλλογισμό του Bacon, η διανοητική πρόοδος που βελτιώνει τη ζωή του ανθρώπου μεταφράζεται σε κατάκτηση. Ο άνθρωπος κατάφερε να χαλιναγωγήσει τη φύση αστικοποιώντας την και να παράξει νέα αγαθά χρησιμοποιώντας την. Πού τον οδήγησε αυτός ο δρόμος; Περίπου έναν αιώνα μετά τον Bacon, ο Jean-Jacques Rousseau έχει την απάντηση.
O Rousseau υπήρξε φιλόσοφος του Διαφωτισμού. Με τις ριζοσπαστικές ιδέες του αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για ελεύθερα πολιτικά καθεστώτα αλλά και παράδειγμα ενός ρεμβατικού τρόπου «ζην» κοντά στη φύση, στοιχεία που ο ίδιος προσπάθησε να συνταιριάξει. Ο Rousseau επαναστατεί εναντίον της διαδρομής που ο άνθρωπος επιλέγει να ακολουθήσει και αναδεικνύει τις αντινομίες του πολιτισμού και της προόδου. Συγκεκριμένα, θεωρεί τον άνθρωπο έναν ευγενή άγριο, που ξεκινά την πορεία του ενάρετα και όσο αυτός επιλέγει να απομακρύνεται από αυτή τόσο φθείρεται, ακολουθώντας μια ζωή εκτός της φύσης του, μια ζωή εγωιστική.
Στο έργο του «Λόγος περί της απαρχής και της θεμελίωσης της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων» (1754), στέκεται ακριβώς σε αυτή τη φυσική κατάσταση του ανθρώπου, μια κατάσταση συνυφασμένη με την ελευθερία και τον αυθορμητισμό. Αλληγορικά, παρουσιάζει τους ανθρώπους ως διαρκοπισμένα και μοναχικά ζώα, μέχρι που εξωγενείς συνθήκες (φυσικές καταστροφές) τους εξαναγκάζουν να επικοινωνήσουν, να μοιραστούν αγαθά και να επινοήσουν τεχνικές για την επιβίωση και συμβίωσή τους. Ως τέτοιες επινοήσεις ο Rousseau θεωρεί την εξουσία και την ιδιοκτησία, έννοιες που για τον ίδιο αποτελούν τις απαρχές της αλλοτρίωσης της φυσικής ταυτότητας του ανθρώπου και αυτές που σταδιακά τον οδηγούν στην κατάπτωση και τη διαφθορά.
Εφόσον, όπως λέει ο Rousseau, ο άνθρωπος γεννιέται αγαθός, πώς εμφανίζει, έστω και υπό συνθήκες, τα αντίθετα προς τη φύση του στοιχεία; Σε αντιπαραβολή με τον Rousseau, ο Άγγλος φιλόσοφος Thomas Hobbes είχε χαρακτηρίσει τον άνθρωπο ως «homini lupus» -«homo homini lupus est» «o άνθρωπος για τον άνθρωπο λύκος είναι»- θεωρώντας τον ένα άγριο ζώο, δίχως συμπόνια και φύσει κακό. Στην ίδια γραμμή, ο Σκωτσέζος διαφωτιστής Adam Smith, κρίνει πως η φυσική κλίση του ανθρώπου τείνει προς την ιδιοτέλεια, η οποία μάλιστα λειτουργεί δημιουργικά - ο προσωπικός εγωισμός του ατόμου αποτελεί τον κινητήριο μοχλό ενός πολιτισμού, αρκεί φυσικά να δαμαστεί από έναν πεφωτισμένο ηγεμόνα ή ένα ισχυρό κράτος (βλ. το έργο «Λεβιάθαν» του Hobbes). Γι’ αυτούς, λοιπόν, το ερώτημα δεν τίθεται καν σε σωστές βάσεις, ο άνθρωπος δεν αποτελεί έναν άγγελο που εξέπεσε στη Γη, παρά ένα κτήνος που ζει σ’ αυτή.
Τα παραπάνω μας οδηγούν να αναρωτηθούμε κατά πόσο, τελικά, ο άνθρωπος αποτελεί ένα καλό ή κακό ον. Για τον Rousseau, η δυνατότητα και μόνο διαχωρισμού των δύο εννοιών μέσω της ηθικής συνείδησης αποτελεί κεντρικό σημείο. Η συνείδηση αυτή δεν είναι αποτέλεσμα μιας λογικής διαδικασίας. Είναι ανεξάρτητη λόγου και μας επιτρέπει άμεσα και καθαρά να διακρίνουμε τι είναι καλό και τι όχι. Ο Rousseau αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα φιλοσόφου που δίνει προτεραιότητα στο συναίσθημα. Έως αυτόν, η ευαισθησία και τα πάθη κρίνονταν «κατώτερα». Ένας φιλόσοφος όφειλε να τα χαλιναγωγεί. Με τον Rousseau, όμως, αλλάζουν όλα. Όχι μόνο επιλέγει να μην τα χαλιναγωγήσει, αλλά θα επιδιώξει κιόλας να τα ακούσει, να του χαράξουν την πορεία.
Η ζωή του Rousseau ερχόταν σε πλήρη αρμονία με τις ιδέες του, ο ίδιος υπήρξε αρκετά μοναχικός* και απολάμβανε τη συναναστροφή με τη φύση. Ο βίος του ήταν εντελώς αντίθετος από εκείνον του Βολταίρου, ο οποίος επιζητούσε τη δόξα και την πολυτέλεια. Ο Βολταίρος, μάλιστα, τον είχε κατηγορήσει πως η εμμονή να βρει τη φωνή της φύσης ήταν σαν να υποχρεώνει τον άνθρωπο να περπατήσει ξανά στα τέσσερα. Δεν είναι, όμως, αυτό το ζητούμενο για τον Rousseau. Ο Rousseau επιθυμεί να καταστήσει την αρχέγονη αγνότητα, μια αγνότητα του μέλλοντος. Ο άνθρωπος της κοινωνίας, πλέον, να ξεθάψει από τη λήθη την εσωτερική του πηγή. Εκεί θα βρει τη φύση, στο εσωτερικό του ταξίδι, αυτό που θα του επιτρέψει να ακολουθήσει τον άλλο δρόμο από το σταυροδρόμι που κάποτε βρέθηκε, τον δρόμο εναρμόνισης με τη φύση, τη δική του φύση.
* Από τις «Εξομολογήσεις» (1782) του Rousseau, χαρακτηριστικό της μοναχικότητας που τον διακατείχε:
«... Το περίεργο είναι πως είμαι ιδιαίτερα εύστοχος, ακόμα και πνευματώδης, αρκεί να με περιμένουν. Βρίσκω τις πιο αποστομωτικές απαντήσεις, αλλά μονάχα με την ησυχία μου, γιατί επιτόπου δεν θυμάμαι να έκανα ή να είπα ποτέ τίποτα αξιόλογο...
... Όταν κάποτε διάβασα εκείνη τη χαρακτηριστική ιστορία κάποιου δούκα, ο οποίος αναφώνησε ξαφνικά στα μισά του δρόμου: ‘Να τα φάτε, Παρισινέ πραματευτή**’, είπα μέσα μου: ‘Να ποιος είμαι’...»
(**Το περιστατικό αναφέρεται στον δούκα της Σαβοΐας, που κάποτε σε κατάστημα του Παρισιού πρόσφερε ένα εξευτελιστικό ποσό για ένα αντικείμενο και τότε ο καταστηματάρχης του απάντησε με τη λέξη “σκατά”. Ο δούκας θύμωσε και έφυγε. Απάντησε αργότερα όταν πια ήταν στο δρόμο για Λυών.)
Ο Κώστας Βουκύδης είναι φυσικός με μεταπτυχιακές σπουδές στην Ιστορία και Φιλοσοφία Επιστημών
