Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη χρησιμότητα και τον συγκροτητικό χαρακτήρα των μεγάλων αφηγήσεων. Όπως έγραφα στο προηγούμενο σημείωμα, οι μεγάλες αφηγήσεις κάνουν την ιστορία ανθρώπινη και παροντική. Σημείωσα όμως, επίσης, ότι η πράξη της αφήγησης είναι μια μορφή άσκησης εξουσίας, ως εκ τούτου, οι ιστοριογραφικές διαμάχες είναι κατά βάση πολιτικές διαμάχες.
Η μετατροπή της διάρκειας σε ανθρώπινο ιστορικό χρόνο δεν γίνεται σε πολιτικό κενό. Όσο φυσικά απροσδιόριστη είναι η έννοια της διάρκειας, τόσο πολιτισμικά καθορισμένη είναι η έννοια του χρόνου. Ο χρόνος δεν νοείται ούτε βιώνεται με τον ίδιο τρόπο σε όλα τα πολιτισμικά περιβάλλοντα. Ο ινδός ιστορικός Dipesh Chakrabarty σημειώνει ότι η μετατροπή του χρόνου των διαφόρων κοινωνιών σε ιστορικό χρόνο είναι μια πράξη υπαγωγής των κοινωνιών αυτών στον Δυτικό κανόνα. Η επιβολή του Δυτικού χρόνου στις αποικιοκρατούμενες κοινωνίες τις μετατρέπει σε μέρος ενός αφηγήματος που κατά κανόνα τοποθετεί την Ευρώπη στην απόληξη της πολιτισμικής εξέλιξης και τις κοινωνίες αυτές σε ένα πρώιμο στάδιο πολιτισμικής ωρίμανση ή σε μια διαδικασία μονίμως ανολοκλήρωτης μετάβασης. Η ιστορία, από αυτή την άποψη, λειτουργεί ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία της Δυτικής κοινωνικής και πολιτισμικής ανωτερότητας.
Ταυτόχρονα, η ανάγνωση του παρελθόντος μέσα από γενικές τάσεις, νομοτέλειες και τελεολογίες υπονομεύει τον ενδεχομενικό χαρακτήρα της ιστορίας. Η υπαγωγή της δράσης των ιστορικών πρωταγωνιστών στις γενικές τάσεις της κάθε «εποχής» υποβαθμίζει, αν δεν εξαφανίζει εντελώς, τη δράση των παραγόντων που παρεμβαίνουν με μη ντετερμινιστικό τρόπο στο ιστορικό γίγνεσθαι, πολύ δε περισσότερο των παραγόντων που αντιπροσωπεύουν ακυρωμένες ιστορικές δυνατότητες. Το παρελθόν γίνεται συντελεσμένο και μονοδιάστατο. Οι δυνάμεις που οδήγησαν το ιστορικό γίγνεσθαι (άντε και οι αντίθετές τους) είναι οι μόνες που παραμένουν ενεργές στο παρόν, αφομοιώνοντας και μετασχηματίζοντας όλες τις δευτερεύουσες επιρροές. Το παρελθόν αποσυνδέεται από το μέλλον: μόνο το παρόν θα καθορίσει την περαιτέρω εξέλιξη.
Η στροφή στη μικρο-ιστορία προέκυψε, εν μέρει, από την ανάγκη εναντίωσης στην κανονιστικότητα των μεγάλων αφηγήσεων. Μπορεί, σε ορισμένες περιπτώσεις, να οδήγησε σε υπερβολικά λεπτομερή και ανούσια εξιστόρηση ασήμαντων επεισοδίων, αλλά κατά βάση υπήρξε ένα πολιτικό εγχείρημα, το οποίο επιχείρησε να φέρει στην επιφάνεια τα πολλαπλά και ενίοτε ανταγωνιστικά μεταξύ τους βιώματα της διάρκειας, που έχουν διαφορετικά άτομα και πολιτισμοί. Επιχείρησε, επίσης, να αναδείξει τις πολύμορφες δυνάμεις που λειτουργούν στο ιστορικό γίγνεσθαι και παραμένουν ενεργές ως ιστορικές δυνατότητες, ακόμα κι όταν εγκιβωτίζονται στις συντελεσμένες ιστορικές πραγματικότητες. Ένα από τα πρώτα πράγματα που συμβαίνουν σε περιόδους κρίσης είναι το άνοιγμα των «μαύρων κουτιών» της ιστορίας.
Ποιος δεν νοσταλγεί την καθησυχαστική αθωότητα των μεγάλων αφηγήσεων; Η αποδόμησή τους, ωστόσο, δεν είναι αποτέλεσμα της κυριαρχίας της μεταμοντέρνας ιστοριογραφίας. Είναι συνέπεια μιας πολιτικής στάσης που προσπαθεί να ανακτήσει το παρελθόν ως πεδίο ενεργών ανταγωνισμών και δυνατοτήτων: Όχι ως το παρελθόν του παρόντος, αλλά ως το παρελθόν του μέλλοντος.
Μανώλης Πατηνιώτης
