Για πέμπτη χρονιά διοργανώθηκε, στην Τεχνόπολη, στο Γκάζι, το Athens Science Festival. Από τις 24 έως τις 29 Απριλίου, το φεστιβάλ αυτό αποτέλεσε σημείο συνάντησης για μαθητές, γονείς, εκπαιδευτικούς, μουσεία, ερευνητικά κέντρα, πανεπιστήμια, επιστημονικές ενώσεις και φυσικά τους επίτιμους καλεσμένους αυτής της στήλης... τους ερευνητές.
Πολλοί ήταν οι ερευνητικοί φορείς που έδωσαν το παρόν και ενημέρωσαν το κοινό για τις δράσεις τους όπως το ΕΚΕΦΕ “Δημόκριτος”, το Ερευνητικό Κέντρο Αθηνά, το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, το ΙΙΒΕΑΑ ενώ δεν έλλειπαν και το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, το Πανεπιστήμιο Πατρών και άλλοι φορείς από όλη την Ελλάδα. Η παράδοση της αλληλεπίδρασης των ερευνητών με το κοινό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το πεδίο της επικοινωνίας της επιστήμης, καθώς φαίνεται να είναι και ένα από τα ζητούμενα που προκύπτουν στις αντίστοιχες έρευνες κοινού. Στις έρευνες αυτές, όπως είναι οι έρευνες του Ευρωβαρόμετρου, οι Έλληνες δηλώνουν ότι έχουν μεγάλο ή έστω μέτριο ενδιαφέρον για τις εξελίξεις στους τομείς των επιστημών και της τεχνολογίας, αλλά συχνά θεωρούν ότι δεν έχουν επαρκή ενημέρωση. Στις έρευνες αυτές δηλώνουν ότι θεωρούν ως πιο κατάλληλους για την ενημέρωσή τους τους ίδιους τους επιστήμονες.
Στο Athens Science Festival oι λάτρεις της επιστήμης και της τεχνολογίας είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τους ίδιους τους ερευνητές οι οποίοι μετέφεραν με πολύ όρεξη και πάθος τα αποτελέσματα των ερευνών τους. Το κοινό μπορούσε να δει από κοντά και πολλές φορές να διαδράσει με εφαρμογές, να κάνει παρατηρήσεις ή να συμμετάσχει σε πειραματικές επιδείξεις. Οι τελευταίες μάλιστα φαίνεται να είναι από τις πιο δημοφιλείς δράσεις αυτών των φεστιβάλ. Πώς προέκυψε όμως η ιδέα για δημόσιες επιδείξεις πειραμάτων και πόσο παλιά φτάνει;
Οι πρώτες δημόσιες επιδείξεις πειραμάτων
Αναζητώντας τις απαρχές της ιδέας θα μεταφερθούμε στον 17ο αιώνα, στα ομιχλώδη σοκάκια του Λονδίνου. Η ατμόσφαιρα μυστηριώδης γεμάτη σκοτεινά υπόγεια, φιάλες με εκρηκτικά υγρά και κλιβάνους με φωτιές. Πίσω όμως από το κινηματογραφικό σκηνικό δεν βρίσκεται ο Χάρι Πόττερ, αλλά ένας μεγάλος «σταρ» της ιστορίας των επιστημών, ο Σερ Ισαάκ Νεύτων.
Στο κλείσιμο του 17ου αιώνα η οικονομική ανάπτυξη, η διεύρυνση του δημόσιου πολιτικού χώρου και οι νέες ιδέες της νευτώνειας φυσικής φιλοσοφίας οδήγησαν στην εμφάνιση ενός νέου ιστορικού φαινομένου, τις δημόσιες επιδείξεις πειραμάτων. Στο πλαίσιο αυτό, ο Σερ Ισαάκ Νεύτων θέλησε να διευρύνει το δίκτυο των υποστηρικτών του έργου του προκειμένου να το διαδώσουν. Μεταξύ αυτών, υπήρχαν κάποιοι, όπως ο φυσικός φιλόσοφος Francis Hauksbee και ο μαθηματικός James Hodgson, που έκαναν τις πρώτες δημόσιες διαλέξεις και πειραματικές επιδείξεις σε μεγάλο κοινό στις αρχές του 1705. Ο Hauksbee πραγματοποίησε μάλιστα το περίφημο Κρίσιμο Πείραμα, το οποίο αφορούσε την ανάλυση και σύνθεση του φωτός, μπροστά σε Γάλλους ακαδημαϊκούς το 1715. Ο καλύτερος μαθητής του Νεύτωνα, ο William Whiston, ο οποίος πήρε και την έδρα του Νεύτωνα στο Cambridge, διέδωσε τη νευτώνεια φιλοσοφία σε καφενεία και στον δρόμο. Αξίζει να αναφερθεί ότι τα πειράματά του ήταν πιο πλούσια από αυτά που γίνονταν στη Βασιλική Εταιρεία.
Οι επιδείξεις αυτές είχαν ιδιαίτερη επιτυχία όσον αφορά στην διάχυση της επιστήμης. Περισσότεροι άνθρωποι έμαθαν για τον Νεύτωνα μέσω του Whiston παρά μέσω του ίδιου του Νεύτωνα, ενώ διανοητές, όπως ο J.T. Desaguliers, διέδιδαν το έργο του σε όλη την ηπειρωτική Ευρώπη αλλά και σε κωμοπόλεις της Αγγλίας. Η διάδοση της νευτώνειας φιλοσοφίας ήταν τόσο έντονη ώστε μεγάλος αριθμός διανοητών επιθυμούσαν να γίνουν ο νέος Νεύτων.
Που γίνονταν οι πρώτες δημόσιες επιδείξεις πειραμάτων;
Φυσικά... στα καφενεία. Τα καφενεία, όπως και τα κλαμπ, ήταν χώροι πολιτικού διαλόγου. Σε αυτούς τους χώρους συζητούσαν δημόσια τις πολιτικές εξελίξεις οι πολίτες. Οι εφημερίδες και τα περιοδικά διανέμονταν κυρίως σε αυτούς τους χώρους. Αρκετοί τεχνίτες και μηχανικοί, οι οποίοι οικειοποιούνταν τη νευτώνεια φυσική φιλοσοφία στη δεκαετία του 1730, οργάνωναν διαλέξεις όπου πήγαιναν οι μορφωμένοι Άγγλοι. Οι διαλέξεις είχαν να κάνουν με φυσική φιλοσοφία, τριγωνομετρία, μηχανική, υδροστατική, γεωγραφία, ναυσιπλοΐα, ανατομία και άλλα γνωστικά αντικείμενα. Αρκετοί από αυτούς που έκαναν διαλέξεις επιδείκνυαν συσκευές, προκειμένου να τις πουλήσουν, και εξηγούσαν πώς δούλευαν. Οι ίδιες οι συσκευές άρχισαν να γίνονται αντικείμενο επιστημονικής διερεύνησης.
Οι δημόσιες επιδείξεις πειραμάτων φέρνουν μία νέα επιστημονική κουλτούρα
Μία από τις πιο σημαντικές αλλαγές στην ιστορία των επιστημών ήταν η απομάκρυνση της μελέτης της φύσης από τον αποκλειστικό έλεγχο των κοινοτήτων που στήριζαν οι ευγενείς ή ο βασιλιάς. Το πείραμα είχε αυτό ακριβώς το πλεονέκτημα, καθώς ήταν εντυπωσιακό και απαιτούσε επαναλήψεις και μάρτυρες. Απέκτησε μια θεατρικότητα και οι δημόσιες επιδείξεις, αποτελούσαν έναν από τους πιο σημαντικούς διαύλους μεταφοράς της νευτώνειας φυσικής φιλοσοφίας στον δημόσιο χώρο. Από ένα σημείο και μετά, ο διαχωρισμός ανάμεσα σε κοινό διαλέξεων, καταναλωτές οργάνων και κοινό δημόσιας ψυχαγωγίας διαρκώς γινόταν πιο θολός. Η μεταμόρφωση του ιδιωτικού χώρου σε δημόσιο σηματοδότησε έντονες διανοητικές αλλαγές και διεκδικήσεις σε όλο το φάσμα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Η νέα φυσική φιλοσοφία αποτέλεσε μια νέα κουλτούρα.
Στο ακαδημαϊκό πεδίο της επικοινωνίας της επιστήμης (science communication) η επικοινωνία μεταξύ των επιστημόνων-ερευνητών και του κοινού είναι αντικείμενο μελέτης. Μελετώνται τα κανάλια της επικοινωνίας αυτής, η συχνότητα με την οποία προκύπτει, το περιεχόμενό της, το πρόσημο παρουσίασης των επιστημονικών θεμάτων, αλλά και το ενδιαφέρον και η στάση που επιδεικνύει το κοινό.
Όπως συνέβη και στο Λονδίνο του 17ου αιώνα, έτσι και στις μέρες μας οι ρόλοι των συμμετεχόντων αλλάζουν συνεχώς. Ο πολίτης πλέον δεν θεωρείται αμέτοχος, παθητικός δέκτης στην διαδικασία της επικοινωνίας. Έχει ενεργό ρόλο και με την στάση του μπορεί να επηρεάσει το μέλλον της έρευνας. Για τον λόγο αυτό, και για πολλούς άλλους λόγους, τα μεγάλα ερευνητικά κέντρα θεωρούν το κομμάτι της επικοινωνίας των αποτελεσμάτων αναπόσπαστο κομμάτι της έρευνας. Οι ερευνητές καλούνται να βγουν από το εργαστήριο ή το γραφείο τους και να μιλήσουν για την ερευνά τους, καλούνται να την απλοποιήσουν, να την απαλλάξουν από την δυσνόητη ορολογία και να την συνδέσουν με την καθημερινότητα, την ζωή του ανθρώπου ή τα μεγαλύτερα ζητήματα που τον απασχολούν. Η διαδικασία είναι συνήθως ιδιαίτερα απαιτητική… ωστόσο, μπορούν να παρηγορηθούν σκεπτόμενοι ότι βαδίζουν στα χνάρια του Νεύτωνα...
Δημήτρης Πετάκος και Λήδα Αρνέλλου
