Ο κόσμος της τέχνης διερευνά συνεχώς τους τρόπους με τους οποίους οι νέες τεχνολογίες μπορούν να μεταμορφώσουν τόσο την καλλιτεχνική δημιουργία όσο και την επικοινωνία με τον θεατή. Η εικονική πραγματικότητα υπόσχεται, ή απειλεί, να αλλάξει και τα δύο. Αμφισβητώντας τα όρια μεταξύ εικονικού και πραγματικού, ανατρέπει την κατεστημένη εικόνα των έργων που χαζεύεις στους τοίχους ενός μουσείου, δίνοντας στον θεατή τη δυνατότητα να περιηγηθεί μέσα στο έργο τέχνης, να αλληλεπιδράσει με αυτό, ακόμα και να αποτελέσει μέρος της δημιουργικής διαδικασίας ή της παρουσίασης. Το κάθε έργο αποτελεί μια ξεχωριστή βιωματική εμπειρία. Η διαδικασία της παρατήρησης ενός έργου τέχνης μπορεί να αποδράσει από το μουσείο και να μεταφερθεί στο σπίτι μας ή οπουδήποτε αλλού. Όσο τα όρια μεταξύ εικονικού και πραγματικού κόσμου γίνονται λιγότερο ευδιάκριτα, ο τρόπος που δημιουργούμε και αντιλαμβανόμαστε την τέχνη σταδιακά μεταβάλλεται. Τι είναι όμως η εικονική πραγματικότητα; Και πώς μπορούμε να ζωγραφίσουμε μέσα σε αυτή;
Η εικονική πραγματικότητα είναι ένα τεχνητό τρισδιάστατο περιβάλλον, κατασκευασμένο μέσω υπολογιστή, το οποίο προσφέρει στον χρήστη τη δυνατότητα της εμβύθισης και της διάδρασης με αυτό. Η «εμβύθιση», δηλαδή η εισαγωγή του χρήστη στο εικονικό περιβάλλον, επιτυγχάνεται δημιουργώντας την ψευδαίσθηση της παρουσίας και της συμμετοχής του χρήστη στην εικονική εμπειρία. Το εικονικό περιβάλλον προσαρμόζεται στις διαστάσεις του χρήστη και αλληλεπιδρά με αυτόν. Η αίσθηση αυτή ενισχύεται με την απομόνωση του χρήστη από τον πραγματικό κόσμο, χρησιμοποιώντας διαφορετικές τεχνολογίες που ξεγελούν τις αισθήσεις του.
Ζωγραφίζοντας σε περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας
Για να ζωγραφίσει κανείς σε εικονική πραγματικότητα, πρέπει να διαθέτει ένα VR Headset (Head-mounted display), δηλαδή μια συσκευή προβολής που τοποθετείται στο κεφάλι, και μια απτική συσκευή, ένα είδος χειριστηρίου, η οποία λειτουργεί ως προέκταση των χεριών του χρήστη ανιχνεύοντας τις κινήσεις του. Τα VR Headsets διαθέτουν μία ή δύο οθόνες και προβάλλουν ταυτόχρονα μια φωτορεαλιστική εικόνα ή βίντεο, από διαφορετική οπτική γωνία σε κάθε μάτι ξεχωριστά. Χρησιμοποιούν δηλαδή την τεχνική της στερεοσκοπίας προκειμένου να δημιουργήσουν την αίσθηση του τρισδιάστατου χώρου, μιμούμενα πάνω-κάτω τη λειτουργία των ματιών μας. Διαθέτουν επίσης αισθητήρες, όπως γυροσκόπιο, επιταχυνσιόμετρο και μαγνητόμετρο, οι οποίοι συγκεντρώνουν τα δεδομένα για τη θέση, τη φορά και την ταχύτητα των κινήσεων του χρήστη στον χώρο, και αντιδρούν ανάλογα, προσαρμόζοντας την προβαλλόμενη εικόνα ή βίντεο.
Για να ζωγραφίσεις σε περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας, πρέπει να κινηθείς μέσα στον χώρο. Από τον 15ο αιώνα μ.Χ. μέχρι και σήμερα η τρίτη διάσταση απεικονιζόταν στη ζωγραφική μέσω της προοπτικής, δηλαδή θέτοντας ένα «σημείο φυγής» πάνω στον καμβά, στο οποίο συγκλίνουν όλες οι ευθείες οι οποίες τέμνουν κάθετα την επιφάνεια στην οποία σχεδιάζουμε. Έτσι, δημιουργείται η εντύπωση του βάθους στο απεικονιζόμενο έργο. Ωστόσο, με την τρισδιάστατη εικονική ζωγραφική τα δεδομένα αλλάζουν. Αντί να σκιτσάρεις δυσδιάστατα πάνω στην επιφάνεια του καμβά σου τα αντικείμενα, πρέπει να χτίσεις τα τρισδιάστατα μοντέλα τους, σχεδιάζοντας σε πολλαπλά επίπεδα στον χώρο. Στην ουσία, εισάγεται πραγματικά η τρίτη διάσταση στον χώρο έκφρασης.
Η ζωγραφική μεταλλάσσεται σε μια βιωματική εμπειρία, προσφέροντας τόσο στον δημιουργό όσο και στον θεατή μια πληρέστερη αισθητηριακή εμπειρία. Ο βαθμός ελευθερίας, η φαντασία, η ακρίβεια και η επικοινωνία αυξάνονται, αφού μπορείς να περιηγηθείς μέσα στο έργο, να το παρατηρήσεις από όλες τις δυνατές οπτικές γωνίες, να αλλάξεις την κατεύθυνση του σχεδιασμού, να χρησιμοποιήσεις αισθητήρες και διαδραστικά στοιχεία, όπως animation και εικονικούς χαρακτήρες.
Τα πινέλα μετατρέπονται σε δυναμικά εργαλεία, που μπορούν να μεταβάλλονται διαρκώς ρυθμίζοντας διαφορετικές παραμέτρους, όπως το είδος, το μέγεθος ή το χρώμα μιας γραμμής. Τα υλικά με τα οποία ζωγραφίζεις είναι πιο ευφάνταστα: από μελάνι και σπρέι, μέχρι δεσμίδες φωτός, άστρα, γραμμές νέον, πινελιές φωτιάς και καπνού, νιφάδες χιονιού και άλλα. Οι γραμμές μπορούν να είναι στατικές αλλά και να κινούνται, να αναβοσβήνουν, να αλλάζουν χρώμα ή μέγεθος. Μπορείς να επιλέξεις ένα αρχικό περιβάλλον και στη συνέχεια να το μεταβάλλεις, προσαρμόζοντάς το στις απαιτήσεις σου. Το λεξιλόγιο του ζωγράφου μπορεί να γίνει ιδιαίτερα σουρεαλιστικό. Τα αντικείμενα μπορεί να πλέουν στο διάστημα, διαφορετικές κλίμακες να συνδυάζονται μεταξύ τους, διαφορετικοί χώροι να εισρέουν ο ένας μέσα στον άλλο.
Μια σειρά από διλήμματα
Οι δυνατότητες που προσφέρει είναι απεριόριστες. Ωστόσο, η φύση της τεχνολογίας αυτής, σε συνδυασμό με τον ελεύθερο χαρακτήρα της έκφρασης στον χώρο της τέχνης γεννούν ηθικά και πρακτικά διλήμματα.
Ένα από τα σημαντικότερα ερωτήματα που τίθενται είναι κατά πόσο διατηρείται η ακεραιότητα του οράματος του δημιουργού, η υλική υπόσταση και η μοναδικότητα κάθε έργου, δεδομένου ότι τα έργα δημιουργούνται και αποθηκεύονται ψηφιακά, συνήθως διατίθενται μέσω Διαδικτύου και είναι πιο ευάλωτα στην αλλοίωση. Παράλληλα, οι σύνθετες υλικοτεχνικές δεξιότητες που απαιτούνται για την κατασκευή τέτοιων εξελιγμένων εγκαταστάσεων πιθανώς στρέφουν την εστίαση του καλλιτέχνη περισσότερο στην υλοποίηση του έργου, παρά στην ουσία του. Η εικόνα δεν αποτελεί αυτοσκοπό της τέχνης, αλλά ένα μέσο με βαθύτερο νόημα, με σκοπό να επηρεάσει, να προβληματίσει και να αφυπνίσει την κοινωνία. Επιπλέον, η απαραίτητη συνεργασία με επιστημονικούς και τεχνολογικούς ειδήμονες για την υλοποίηση των έργων μπορεί να αλλοιώσει τον χαρακτήρα τους.
Η εικονική πραγματικότητα αποτελεί ένα συναρπαστικό μέσο με τρομακτικές δυνατότητες, στο οποίο όμως δεν έχουν τεθεί ακόμα περιορισμοί. Ένα μέσο, στο οποίο συγχέονται τα όρια μεταξύ πραγματικής και εικονικής ζωής, μπορεί να παγιδεύσει τους θεατές σε μη ρεαλιστικές καταστάσεις, ακόμα και επικίνδυνες για τη σωματική ή ψυχική τους υγεία, μέσω της ψευδαίσθησης της διαφυγής από την πραγματική ζωή.
Με την αύξηση του ρυθμού των τεχνολογικών αλλαγών, θα μπορούσαν επίσης να προκύψουν και προβλήματα γύρω από τη μακροζωία της εικονικής τέχνης και της διατήρησης του χαρακτήρα των έργων. Για παράδειγμα, είναι ένα έργο ίδιο αν τρέχει σε διαφορετικό λειτουργικό σύστημα; Πρέπει ένα έργο να πεθαίνει όταν καταργείται η τεχνολογία με την οποία δημιουργήθηκε ή οι νέες τεχνολογίες πρέπει να υποστηρίζουν τις παλιότερες μορφές; Και τι ισχύει όσον αφορά τα πνευματικά δικαιώματα του έργου; Σε ποιον ανήκει τελικά η εικονική τέχνη, στον δημιουργό της ιδέας ή του μέσου; Πόσο εύκολο είναι να κλαπεί ένα έργο;
Από τον συνδυασμό της με την τεχνολογία της επαυξημένης πραγματικότητας μέχρι την επίτευξη της πιο ολοκληρωμένης εμπειρίας και την εφαρμογή της σε μεγαλύτερες κλίμακες και για πολλαπλούς χρήστες, η εξέλιξη της εικονικής πραγματικότητας φαντάζει απρόβλεπτη. Θα μπορούσε να εξελιχθεί με χιλιάδες διαφορετικούς τρόπους, φέρνοντας επανάσταση στον χώρο της τέχνης ή σβήνοντας σαν πυροτέχνημα. Θα πρέπει να περιμένουμε για να δούμε...
Δάφνη Αρνέλλου
Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π, Msc in Advanced Architecture
