«Η Κίνα δεν παρουσιάστηκε ως ένας άγνωστος βάρβαρος που έπρεπε να νικηθεί, αλλά ως ένας άσωτος υιός που έπρεπε να επιστρέψει στην πατρίδα του κοινού πατέρα»
Ουμπέρτο Έκο
Τα λόγια του Έκο εκφράζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισε η Δύση την Κίνα από τον 17ο αιώνα κι έπειτα. Τους αντιμετωπίσαμε ως έναν ευγενή πολιτισμό που παραστράτησε και δεν κατέληξε σε ένα αντίστοιχο «μεγαλείο» με εκείνο του δυτικού. Η αποικιοκρατική προοπτική νομιμοποίησε την παρέμβαση των Δυτικών στον κόσμο της Κίνας και κατασκεύασε ένα αφήγημα σύμφωνα με το οποίο η Δύση όφειλε να εξευγενίσει και να αναμορφώσει κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση κάθε άλλο λαό στον πλανήτη. Η Δύση είχε τους «σωστούς» θεσμούς παραγωγής γνώσης, την «ορθή» θρησκεία και τις «σωστές» κρατικές δομές, τις οποίες όφειλε να αναπαράξει παντού. Αυτή η στάση έχει συγκεκριμένη ταυτότητα, την ταυτότητα του Διαφωτισμού.
Περί θεσμών
Τα πρώτα πανεπιστήμια στην Ευρώπη ιδρύονται τον 12ο και 13ο αιώνα (Μπολόνια 1150, Παρίσι 1200, Οξφόρδη 1220). Καλύπτουν εκπαιδευτικές και επαγγελματικές ανάγκες, όπως τις ελευθέριες τέχνες, την Ιατρική, τη Θεολογία και τη Νομική. Σταδιακά, αυτονομούνται από τους εκκλησιαστικούς μηχανισμούς και παράγουν γνώση με τους δικούς τους όρους. Όπως έχει σημειώσει ο ιστορικός των επιστημών Έντουαρντ Γκραντ, «το πανεπιστήμιο ήταν το θεσμικό μέσο με το οποίο η δυτική Ευρώπη θα οργάνωνε, θα απορροφούσε και θα επεξέτεινε τον μεγάλο όγκο της καινούργιας γνώσης, το εργαλείο μέσω του οποίου θα έπλαθε και θα διέδιδε μια κοινή διανοητική κληρονομιά για τις ερχόμενες γενιές» (Έντουαρντ Γκραντ, «Οι φυσικές επιστήμες τον Μεσαίωνα», 1971). Στα πανεπιστήμια η γνώση οργανώθηκε με συγκεκριμένους τρόπους, γεγονός που επέτρεψε τη μελέτη της φύσης με συγκεκριμένους όρους. Για παράδειγμα, η Λογική, η Γραμματική και η Ρητορική αποτελούσαν μία ενότητα (trivium), ενώ η Μουσική, η Αριθμητική, η Γεωμετρία και η Αστρονομία μια άλλη (quadrivium). Επίσης, η Αριστοτελική Φιλοσοφία διδασκόταν σε τρία διακριτά αντικείμενα, την Ηθική Φιλοσοφία, τη Φυσική Φιλοσοφία και τη Μεταφυσική.
Το ερώτημα είναι: Τι είδους θεσμούς είχε η Κίνα εκείνη την εποχή; Η Κίνα, ήδη, από τον 8ο αιώνα μ.Χ. είχε επίσημους κρατικούς θεσμούς, τους Shuyuan, παρόμοιους με το Μουσείο της Αλεξάνδρειας. Οι εκπαιδευτικοί φορείς δίδασκαν επιλεγμένα κείμενα. Οι σχολές τους ήταν προσανατολισμένες επαγγελματικά και είχαν ως στόχο να εκπαιδεύσουν τους φοιτητές ώστε να είναι κατάλληλοι για θέσεις δημόσιων λειτουργών. Η είσοδος δεν ήταν για όλους. Οι φοιτητές έπρεπε να πληρούν κάποιες ανεπίσημες προϋποθέσεις, όπως να έχουν καλό χαρακτήρα, να προέρχονται από επιφανείς οικογένειες και να ανταποκρίνονται με επιτυχία στις εξετάσεις. Αυτές οι συνθήκες επέτρεπαν την κοινωνική ανέλιξη. Μετά τον 12ο αιώνα άρχισαν να παρακμάζουν και να ομογενοποιούνται, χωρίς ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις μεταξύ τους. Το κρίσιμο είναι ότι η Κίνα δεν χρησιμοποίησε τους θεσμούς για να παράξει γνώση ανεξάρτητη από τις ανάγκες της αυτοκρατορίας. Η έρευνα ήταν καθοδηγούμενη.
Αρκετά κρίσιμο είναι το γεγονός ότι οι θεσμοί της Κίνας άρχισαν να χάνουν τη δυναμική τους όταν στην Ευρώπη άρχισαν να ιδρύονται πανεπιστήμια. Τα πανεπιστήμια δεν παρήγαγαν κρατικούς λειτουργούς, αλλά επαγγελματίες διανοητές, οι οποίοι άρχισαν να συγκροτούν κοινωνικοεπαγγελματικές ταυτότητες στους αντίποδες της μοναστηριακής διανοητικής παράδοσης. Ένα εξαιρετικά κρίσιμο στοιχείο είναι ότι τα πανεπιστήμια της Ευρώπης ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για την «αλήθεια» της γνώσης που παρήγαγαν, καθώς το καθένα διεκδικούσε για τον εαυτό του κύρος και πολιτική επιρροή. Η αναζήτηση της μίας και μοναδικής αλήθειας, όπως είδαμε και στο προηγούμενο άρθρο, δεν ήταν στους στόχους των Κινέζων. Οι θεσμοί τους ήταν προσανατολισμένοι σε ένα πιο λειτουργικό επίπεδο.
Περί θρησκείας
Ένα δεύτερο κρίσιμο επίπεδο διαφοροποίησης Δύσης και Κίνας ήταν η διάκριση μεταξύ φιλοσοφίας και θρησκείας. Όπως έχει διατυπώσει ο ιστορικός Γουίλφρεντ Κάντγουελ Σμιθ, «το ερώτημα κατά πόσο ο Κομφουκιανισμός είναι θρησκεία είναι ένα ερώτημα που η Δύση δεν έχει καταφέρει να απαντήσει και οι Κινέζοι δεν μπορούν να διατυπώσουν». Στην Κίνα δεν υπήρχε διάκριση μεταξύ θρησκείας και φιλοσοφίας. Ο Βουδισμός, ο Κομφουκιανισμός και ο Ταοϊσμός αποτελούν ένα πλέγμα θρησκευτικού και φιλοσοφικού στοχασμού, χωρίς όμως να εμπίπτουν σε κανέναν από τους δύο.
Στη Δύση η διάκριση αυτή ήταν ρητή ακόμη και όταν η Φυσική Φιλοσοφία είχε καθαρά θρησκευτικό προσανατολισμό. Από τον 13ο αιώνα κι έπειτα, όταν ο Θωμάς Ακινάτης ενσωμάτωσε την Αριστοτελική Φιλοσοφία στον Χριστιανισμό, η μελέτη της φύσης είχε ως στόχο να βρει το Σχέδιο του Θεού. Ωστόσο, οι μέθοδοι της Φυσικής Φιλοσοφίας ήταν σαφέστατα διακριτές από εκείνες της Θεολογίας. Αυτό είχε ως συνέπεια στον 16ο και τον 17ο αιώνα οι φυσικοί φιλόσοφοι να επιχειρούν μέσω των μαθηματικών μεθόδων και των πειραματικών πρακτικών να αποδείξουν την ύπαρξη αυτού του θείου Σχεδίου με αυστηρά προσδιορισμένους λογικούς όρους.
Από την άλλη, η θρησκεία έδινε μεγαλύτερη βαρύτητα στον αποκαλυπτικό λόγο των Γραφών. Η Βίβλος από τη μία και η Φύση από την άλλη δημιούργησαν ένα δίπολο που συνυπήρχε αρμονικά, αλλά επέτρεπε διαφορετικούς δρόμους για την ανακάλυψη της αλήθειας. Αυτοί οι διαφορετικοί δρόμοι οδηγούσαν τους κληρικούς και θεολόγους στον Θεό του Αβραάμ και τους φυσικούς φιλοσόφους στον Θεό των φιλοσόφων, ένα ον, πρωτίστως ορθολογικό, που είχε τοποθετήσει συγκεκριμένους λογικούς φυσικούς νόμους στη δημιουργία Του. Η διαφοροποίηση αυτή επέτρεψε σταδιακά την οριστική διάκριση μεταξύ θρησκειών και επιστημών, μια διάκριση που ολοκληρώθηκε στον 19ο αιώνα, όταν και διαμορφώθηκαν οι επιστήμες όπως τις εννοούμε σήμερα.
Περί κράτους
Αξίζει να σταθούμε και σε ένα άλλο διαφοροποιητικό στοιχείο μεταξύ των δύο πολιτισμών. Στη Δύση, ιδίως από τον 17ο αιώνα κι έπειτα, οι διανοητές αντιλαμβάνονταν τους νόμους της φύσης σε στενή αναλογική σχέση με τους νόμους του κράτους και του Θεού. Η αίσθηση ότι υπήρχε κάποιου είδους νομοθέτηση, τόσο για τα πράγματα της φύσης όσο και για τις υποθέσεις των ανθρώπων, υπήρξε καθοριστικός παράγοντας στη συγκρότηση σχέσεων και δικτύων εξουσίας μεταξύ των υποκειμένων. Όλοι οι στοχαστές της Δύσης θεωρούσαν πως οι νόμοι, που εμφανίζονταν στη φύση ή στον λόγο του Θεού, έπρεπε να μεταφραστούν ορθά στα πολιτικά πράγματα. Χρέος των ανθρώπων ήταν να αναζητήσουν τρόπους με τους οποίους οι πολιτικές τους πράξεις θα ήταν συμβατές με τους νόμους του κράτους ή του Θεού. Ωστόσο, η πολλαπλότητα των φιλοσοφικών και πολιτικών απόψεων ήταν τεράστια. Αν συνυπολογίσουμε την ανάδυση των εθνικισμών με την ίδρυση των εθνών-κρατών στα τέλη του 18ου αιώνα, τη γέννηση δεκάδων θρησκευτικών (χριστιανικών) μορφωμάτων και του αθεϊσμού, τότε ερχόμαστε αντιμέτωποι με έναν διανοητικό και πολιτικό πλουραλισμό που δεν είχε προηγούμενο.
Αυτός ο πλουραλισμός δεν προέκυψε στην Κίνα λόγω ενός παγιωμένου πολιτισμικού πλαισίου, το οποίο δεν είχε ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις μέσα στους αιώνες. Η αμφισβήτητη των θεσμών της εξουσίας δεν ήταν στην κουλτούρα των Κινέζων υπηκόων. Δεν θεωρούσαν πως τα πράγματα θα μπορούσαν να μην έχουν ως έχουν. Ο κόσμος τους έμοιαζε αρμονικός και δεν θεωρούσαν πως οι εντολές τους θα μπορούσαν να είναι διαφορετικές από αυτές που υπαγορεύουν η παράδοση και ο κόσμος γύρω τους. Δεν υπήρχε κανένας λόγος να αμφισβητήσουν την αρμονία διακινδυνεύοντας μια δυσαρμονική σχέση με τον κόσμο. Για τον άνθρωπο της Δύσης, ωστόσο, η δυσαρμονία ήταν μέρος της μουσικής του, εκείνο το «παιχνιδιάρικο» μέρος χωρίς το οποίο η μουσική δεν έχει απολύτως κανένα ενδιαφέρον.
Δημήτρης Πετάκος
