Live τώρα    
20°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.4°C21.6°C
2 BF 69%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ασθενής ομίχλη
19 °C
15.6°C20.8°C
2 BF 70%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
17.7°C19.8°C
4 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
25 °C
22.5°C24.8°C
2 BF 34%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
21 °C
20.9°C22.3°C
3 BF 46%
Αφιέρωμα: Δύση και Κίνα - Μέρος Δεύτερο / Φύση και αλήθεια
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Αφιέρωμα: Δύση και Κίνα - Μέρος Δεύτερο / Φύση και αλήθεια

Η δουλειά ενός ιστορικού των επιστημών περιγράφεται εξαίσια από τον Λίντμπεργκ. Χρέος του είναι η αποτύπωση της ενδεχομενικότητας στη μελέτη της φύσης. Αυτό σημαίνει ότι μέθοδοι, οι έννοιες και οι πρακτικές στην ιστορία της μελέτης της φύσης κάθε άλλο παρά αναπόφευκτες ήταν. Η ενδεχομενικότητα δεν σημαίνει ότι οι μέθοδοί μας είναι τυχαίες. Σημαίνει ότι αναπτύχθηκαν επειδή συνετέλεσαν συγκεκριμένες πολιτισμικές συνθήκες. Σε διαφορετικές συνθήκες, οι μέθοδοί μας θα ήταν διαφορετικές. Και το ενδιαφέρον είναι ότι ακόμη και οι έννοιες της φύσης και της αλήθειας δεν έχουν κοινό νόημα σε όλους τους χρόνους και τόπους. Σε αυτό το άρθρο θα δούμε τις αντιλήψεις των Κινέζων για τη φύση και την αλήθεια σε αντιπαραβολή με εκείνες του δυτικού κόσμου.

Περί φύσης και φυσικών νόμων

Αρκετές φορές, όταν συζητάμε για τις διαφορετικές επιστημονικές μεθόδους, δεν λαμβάνουμε υπόψη ότι οι μέθοδοί μας εξαρτώνται άμεσα από αυτό το οποίο μελετούν. Τι συμβαίνει, επομένως, όταν το αντικείμενο μελέτης δεν είναι το ίδιο για όλους μας; Τι σημαίνει να κατανοούμε με εντελώς διαφορετικό τρόπο αυτό που μελετάμε; Τι σημαίνει να μην είναι το ίδιο πράγμα η φύση για όλους μας;

Για παράδειγμα, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν συγκεκριμένες αφετηρίες που εκπορεύονταν από τα εξής ερωτήματα: Τι είναι η ανθρώπινη φύση; Ποια είναι τα όρια της ανθρώπινης φύσης; Πώς μπορεί να εξηγήσει ο άνθρωπος όλα όσα συμβαίνουν στη Φύση; Οι αρχαίοι Έλληνες και ο τρόπος με τον οποίο είδαν τον εαυτό τους σημάδεψε τον δυτικό τρόπο σκέψης για αιώνες. Θεωρούσαν ότι ο άνθρωπος βρίσκεται απέναντι από τη φύση και προσπαθεί να τη γνωρίσει. Αφετηρία ήταν ο εκλεκτός άνθρωπος, που μπορεί να κατανοήσει τον κόσμο. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος οφείλει διαρκώς να επινοεί νέους τρόπους κατανόησης του κόσμου. Η λογική, η παρατήρηση και, κατά τη διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα, οι νέες μαθηματικές μέθοδοι και οι πειραματικές πρακτικές έδειχναν ότι ο άνθρωπος πρέπει να ψάξει στον εαυτό του προκειμένου να γνωρίσει τη φύση. Ακόμη και με την έλευση του Χριστιανισμού, αυτό το χρέος συνέχιζε να διατηρείται με διαφορετικούς όρους. Ο ενεργητικός άνθρωπος, με άλλα λόγια, βρισκόταν απέναντι στην παθητική φύση. Η φύση έμοιαζε να έχει δημιουργηθεί για τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος από τη φύση. Ωστόσο, αν ο άνθρωπος δεν ακολουθούσε τους κανόνες της φύσης, η φύση ήταν εκεί για να του επιφέρει την τιμωρία. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Φράνσις Μπέικον, ο «προφήτης» των σύγχρονων επιστημών, είχε σημειώσει ότι για να διατάξουμε τη φύση, πρέπει πρώτα να την υπακούσουμε («Νέο Όργανο», βιβλίο πρώτο, 1620). Συγκροτήθηκε μια κουλτούρα, επομένως, η οποία παρουσιάζε τη φύση ως μια θεία δημιουργία, με συγκεκριμένους κανόνες, η οποία κατασκευάστηκε από κάποιον άγνωστο θεό για να την κατανοήσει και να την ελέγξει ο άνθρωπος. Οι μαθηματικές και πειραματικές πρακτικές δεν ήταν παρά οι προσπάθειες να παρέμβουμε στη φύση, να την ελέγξουμε και να βρούμε τους φυσικούς νόμους που «κρύβει». Να βρούμε, δηλαδή, ποια είναι τα αίτια πίσω από τα φαινόμενα και ποιος τα έθεσε.

Στην αρχαία Κίνα τα πράγματα ήταν εντελώς διαφορετικά. Δεν είχαν λέξη για τη «φύση». Δεν υπάρχει φύση, αλλά υπάρχει το tiandi (ουρανός και γη ως το όλον). Υπάρχει η ποικιλία των πραγμάτων (wanwu), όπου κάτι συμβαίνει αυθόρμητα (zi ran) χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση. Οι Κινέζοι, δηλαδή, δεν θεωρούσαν ότι ο άνθρωπος είναι απέναντι στη φύση και οφείλει να τη γνωρίσει και ελέγξει, ούτε ότι κάποιος έφτιαξε τη φύση για κάποιον συγκεκριμένο λόγο. Για τους Κινέζους, υπήρχε μια τάξη όπου τα πράγματα συνέβαιναν ως είχαν, χωρίς να χρειάζεται να θεωρήσουν ότι υπήρχαν συγκεκριμένοι κανόνες. Για τους Κινέζους, ο κανόνας στη φύση ήταν κάτι που δεν είχε ιδιαίτερο νόημα. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που δεν επινόησαν ποτέ την έννοια του φυσικού νόμου. Στη Δύση υπήρχε η παράδοση των θεών που ασκούν την εξουσία με συγκεκριμένους κανόνες. Και υπήρχε και μια κουλτούρα διαφορετικών πολιτευμάτων, όπου κάθε φορά ο νόμος είχε διαφορετικό περιεχόμενο και άλλη αφετηρία. Αυτό οδήγησε τη σκέψη των Δυτικών διανοητών του 17ου αιώνα σε ερωτήματα όπως: Μήπως υπάρχουν καθολικοί φυσικοί νόμοι σύμφωνα με τους οποίους θα έπρεπε να θεμελιώσουμε και τις κοινωνίες μας; Μήπως ο Θεός έχει θέσει συγκεκριμένους νόμους που πρέπει να εφαρμόζουμε όλοι; Στην Κίνα το πολίτευμα ήταν ίδιο για αιώνες, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει η κουλτούρα αμφισβήτησης της εξουσίας. Για τους Κινέζους, η άσκηση της εξουσίας ήταν κάτι φυσικό. Δεν υπάκουαν σε νόμους, αλλά σε μια αυταπόδεικτη «φυσική» τάξη. Υπήρχε αλληλεξάρτηση μεταξύ των πραγμάτων. Αντιμετώπιζαν τη φύση με όρους οργανικού υλισμού, ως μια ολότητα όπου όλα εξαρτώνταν από όλα. Όταν κάτι δεν γινόταν όπως έπρεπε, τότε κινδύνευαν η τάξη, η ισορροπία και η αρμονία του κόσμου. Επομένως, είχαν τάξη χωρίς φυσικούς νόμους. Μια φύση χωρίς φυσικούς νόμους, μια φύση όπου ο άνθρωπος δεν είναι απέναντί της, αλλά μέρος της, είναι μια εντελώς διαφορετική φύση από εκείνη που επινοήσαμε στη Δύση. Είναι μια φύση όπου φροντίζεις να μην παρεμβαίνεις, αλλά να εναρμονίζεσαι με αυτή.

Περί αλήθειας

Στον δυτικό τρόπο σκέψης, ειδικά στον αρχαιοελληνικό, η αλήθεια ήταν το μεγάλο αίτημα. Ο Δυτικός άνθρωπος ήθελε να βρει ποια είναι η αλήθεια για την πραγματικότητα που τον περιβάλλει. Πώς ορίζεται η πραγματικότητα. Οι διανοητές όριζαν τους κανόνες μελέτης της φύσης και καλούνταν να απαντήσουν τα εξής ερωτήματα: Πώς θα πείσω για την αλήθεια μου; Ποιοι λογικοί κανόνες ρυθμίζουν τη ζωή μου; Ο άνθρωπος της Δύσης έψαχνε πάντα για το αφετηριακό σημείο από το οποίο θα εκπορευόταν η βεβαιότητα της γνώσης του κόσμου. Αυτό αποτυπώνεται τόσο στις φιλοσοφικές διαμάχες, από την αρχαιότητα έως τους νεότερους χρόνους, όσο και στα Μαθηματικά και στην Αστρονομία, όπου το πλαίσιο συγκρότησής τους ήταν η αξιωματική και παραγωγική μέθοδος. Να θεμελιώσουν, δηλαδή, εκείνες τις πρώτες αρχές από τις οποίες οτιδήποτε έπεται θα είναι με βεβαιότητα αληθές.

Στην αρχαία και μεσαιωνική Κίνα τα πράγματα ήταν εντελώς διαφορετικά. Δεν υπήρχε καν η λέξη αλήθεια. Δεν τους ενδιέφερε να πείσουν για την αλήθεια των όσων έλεγαν, αλλά απλώς να πείσουν. Δεν τους ενδιέφερε να βρουν κανόνες αλήθειας, αλλά να απαντήσουν στα ερωτήματα: Πώς μπορώ να ζήσω τη ζωή μου; Πώς μπορώ να εναρμονιστώ με τον κόσμο; Ακόμη και στα Μαθηματικά και στην Αστρονομία δεν οδηγήθηκαν ποτέ σε αιτήματα αλήθειας και βεβαιότητας. Ενδιαφέρονταν για τις ομοιότητες και τους συσχετισμούς των μαθηματικών διαδικασιών και όχι για αξιώματα και παραγωγικές μεθόδους από τις οποίες θα προέκυπτε η «αλήθεια». Στην Αστρονομία, από την αρχαιότητα έως τον Μεσαίωνα, οι προβλέψεις τους βασίζονταν σε επαναλαμβανόμενες παρατηρήσεις και καταλόγους παρατηρήσεων και όχι σε αξιωματικές μεθόδους. Για τους Κινέζους, τα πράγματα «έχουν ως έχουν» (ran) ή «δεν έχουν ως έχουν» (bu ran), τόσο απλά. Άλλωστε, το κράτος τους ήταν η «αλήθεια» και αυτό όριζε τι θα μελετούν οι διανοητές.

Επομένως, δεν υπήρξε μια καθολική έννοια αλήθειας ή φύσης, κοινή σε όλους τους πολιτισμούς. Η αλήθεια δεν ήταν παρά μια ιστορική ενδεχομενικότητα με διαφορετικό περιεχόμενο σε διαφορετικούς χρόνους και τόπους. Αυτή η υπενθύμιση είναι εξαιρετικά ωφέλιμη προκειμένου να κατανοήσουμε τους όρους με τους οποίους συγκροτείται και οριοθετείται η μελέτη του ανθρώπου και των πραγμάτων που τον περιβάλλουν. Είναι ωφέλιμη γιατί μετατοπίζει το ενδιαφέρον από το «ουδέτερο» ή παθητικό αντικείμενο μελέτης στους πολλαπλούς τρόπους θέασης του κόσμου. Και οι πολλαπλές θεάσεις είναι αποτέλεσμα και διαφορετικών θεσμών, κάτι που θα μας απασχολήσει στο επόμενο άρθρο.

Δημήτρης Πετάκος

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL