«Μπορούν οι άνθρωποι πραγματικά να βρουν έναν τρόπο να διατηρήσουν την αρμονία μεταξύ ανθρωπότητας και φύσης, επιστήμης και κοινωνίας, βιομηχανικής ανάπτυξης και ενός υγιούς οικολογικά περιβάλλοντος, παγκόσμιας οικονομικής ολοκλήρωσης και πολιτισμικής πολυμορφίας; Αυτό είναι ένα κρίσιμο ζήτημα για την ανθρωπότητα στον νέο αιώνα. Με αυτή την έννοια, το ‘Ερώτημα του Νίνταμ’ θα συνεχίσει να προκαλεί αποκλίνουσες απαντήσεις από διαφορετικά μέρη του κόσμου. Και, φυσικά, η σημασία του ερωτήματος θα επεκταθεί πολύ πέρα από το συγκεκριμένο παράδειγμα της επιστήμης και της Κίνας». Αυτά ήταν τα λόγια του Κινέζου ιστορικού των επιστημών Λιου Ντουν της Κινέζικης Ακαδημίας Κοινωνικών Επιστημών στο Παγκόσμιο Συνέδριο Επιστήμης που πραγματοποιήθηκε στη Βουδαπέστη το 1999.
Τι είναι το «Ερώτημα του Νίνταμ» και γιατί είναι τόσο σημαντικό; Ο Βρετανός Τζόζεφ Νίνταμ (1900-1995) ήταν διακεκριμένος ιστορικός των επιστημών και σινολόγος. Ένας φοιτητής του στη δεκαετία του 1930 του έθεσε ένα «απλό» ερώτημα: Γιατί οι επιστήμες δεν αναπτύχθηκαν στην Κίνα όπως αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη; Με άλλα λόγια: Γιατί η σύγχρονη επιστήμη, η οποία βασίζεται στη μαθηματικοποίηση της φύσης και στις πειραματικές πρακτικές, αναπτύχθηκε στην εποχή του Γαλιλαίου (17ος αιώνας) και δεν συνέβη κάτι αντίστοιχο στην Ανατολή; Ο Νίνταμ έγραψε ένα από τα πιο εμβληματικά έργα όλων των εποχών, το «Επιστήμη και Πολιτισμός στην Κίνα», το οποίο αποτελείται από επτά τόμους. Το έργο αυτό πυροδότησε μια σειρά από ιστορικές μελέτες που είχαν ως στόχο να δουν συγκριτικά την ιστορία της μελέτης της φύσης στους δύο απομακρυσμένους πολιτισμούς, τον δυτικό και τον ανατολικό. Ο διαχωρισμός και η σύγκριση δεν είχαν ως στόχο να αποφανθούν υπέρ της ανωτερότητας του δυτικού πολιτισμού, αλλά να διερευνήσουν το μεθοδολογικό, κοινωνικοπολιτικό, θρησκευτικό και φιλοσοφικό πλαίσιο μέσα από το οποίο αναδύθηκαν οι σύγχρονες επιστήμες. Σε αυτό το άρθρο, το πρώτο από τρία, θα δούμε τις απαντήσεις που προσπάθησε να δώσει ο ίδιος ο Νίνταμ. Οι απαντήσεις αυτές έχουν αναθεωρηθεί ή εμπλουτιστεί από ιστορικούς των επιστημών. Μέσα από αυτή τη γοητευτική διαδρομή, ο Νίνταμ έκανε τους ανθρώπους της Δύσης να ξαναδούμε τους εαυτούς μας με νέους όρους, λαμβάνοντας υπόψη τους άλλους. Και αυτό είναι εξαιρετικά κρίσιμο και επίκαιρο.
Τι συνέβη στη Δύση και δεν συνέβη στην Κίνα; Η περίφημη Επιστημονική Επανάσταση του 16ου και του 17ου αιώνα. Ποια ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά της Επιστημονικής Επανάστασης; Η Γη μετατοπίζεται από το κέντρο του κόσμου και μεταμορφώνεται σε έναν πλανήτη που περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό του και γύρω από τον Ήλιο. Η αριστοτελική Φιλοσοφία και οι πολλαπλές «μεταλλάξεις» της χάνουν την πρωτοκαθεδρία στην εξήγηση των φυσικών φαινομένων και αντικαθίστανται από τη Φυσική του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα. Τα Μαθηματικά και το πείραμα εισάγονται για πρώτη φορά ως μέθοδοι στην εξήγηση των φυσικών φαινομένων. Το Σύμπαν παρομοιάζεται ως μια μηχανή σε κίνηση. Το μόνο που χρειάζεται να μελετήσουν οι διανοητές είναι ύλη σε κίνηση, γεγονός που τους απομακρύνει από «περιττές» υποθέσεις. Νέα επιστημονικά όργανα κατασκευάζονται, όπως το τηλεσκόπιο, το μικροσκόπιο, το βαρόμετρο και η αντλία κενού, τα οποία αλλάζουν δραματικά τη μελέτη της φύσης. Τέλος, ιδρύονται νέοι θεσμοί, όπως ακαδημίες, επιστημονικές εταιρείες, περιοδικά και εφημερίδες. Μέσα σε αυτό το θεσμικό πλαίσιο, συγκροτούνται νέες κοινωνικοεπαγγελματικές κοινότητες και νέα δίκτυα μεταφοράς και παραγωγής της νέας γνώσης. Αυτά, σε γενικές γραμμές, είναι τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στον 16ο και τον 17ο αιώνα και σηματοδοτούν τις απαρχές συγκρότησης των σύγχρονων επιστημών. Αν, επομένως, συνέβησαν αυτά στη Δύση, γιατί δεν συνέβησαν πρώτα στην Κίνα, όπου υπήρχε μεγάλη παραγωγή γνώσης, θεσμοί και μια Ιστορία χιλιετιών;
Ο Νίνταμ δίνει έξι λόγους. Ο πρώτος έχει να κάνει με το πολιτικό καθεστώς της Κίνας. Η φεουδαλική γραφειοκρατία, η οποία εκπορευόταν από τον αυτοκράτορα, ήταν εξαιρετικά δύσκαμπτη και δεν ευνοούσε την πολλαπλότητα στις εξηγητικές προσεγγίσεις των φυσικών φαινομένων. Αντίθετα, στη Δύση επινοήθηκε η δημοκρατία, η οποία δημιουργούσε τις συνθήκες για την ανάπτυξη πολλών και διαφορετικών φιλοσοφικών ρευμάτων. Δεν είναι τυχαίο ότι στην αρχαία Αθήνα συνυπήρχαν για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα η Ακαδημία του Πλάτωνα, το Λύκειο του Αριστοτέλη, ο Κήπος του Επίκουρου και η Στοά του Ζήνωνα. Κάθε σχολή έχει το δικό της πρόγραμμα σπουδών και διαφορετική φιλοσοφική προσέγγιση στη μελέτη της φύσης. Ο δεύτερος λόγος που παραθέτει ο Νίνταμ αφορά τη δυσαρμονική συνύπαρξη του Κομφουκιανισμού και Ταοϊσμού. Ο Κομφουκιανισμός ήταν πιο συντηρητικός και βασική του αρχή ήταν η επιβολή κοινωνικής τάξης. Από την άλλη, ο Ταοϊσμός ήταν πιο προοδευτικός, κάτι που διαφαινόταν και στον τρόπο με τον οποίο προσέγγιζε τις σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών, και ενθάρρυνε τη μελέτη της φύσης. Μέρος των βασικών αρχών του ήταν η αναζήτηση της φυσικής τάξης και της αρμονίας μεταξύ όλων των μερών της φύσης. Αντιθέτως, στην Ευρώπη το θρησκευτικό πλαίσιο ήταν πάντα με σαφήνεια προσδιορισμένο και οι μέθοδοι μεταξύ Θεολογίας και Φιλοσοφίας σαφώς διακριτές. Ακόμη και ο διαχωρισμός μεταξύ Θεολογίας και Φιλοσοφίας ήταν ένας διαχωρισμός που οι Κινέζοι δεν μπορούσαν να φανταστούν (περισσότερα σε επόμενο άρθρο). Ακόμη κι όταν η ευρωπαϊκή Φυσική Φιλοσοφία αποτελούσε κατά βάση μια θρησκευτική αναζήτηση (ειδικά από τον 13ο αιώνα κι έπειτα), το πλαίσιο μεθοδολογικής και θεσμικής της συγκρότησης ήταν εντελώς διαφορετικό από εκείνο της Θεολογίας. Ο τρίτος λόγος που επικαλείται ο Νίνταμ είναι ότι η τάξη των εμπόρων δεν απέκτησε ποτέ κοινωνική αυτονομία στην Κίνα. Ήταν εξαρτημένη από το καθεστώς και είχε περιορισμούς από τη διοικούσα γραφειοκρατική τάξη. Αντίθετα, στην Ευρώπη η τάξη των εμπόρων αποτέλεσε τα θεμέλια της αστικής τάξης, η οποία διεκδίκησε για τον εαυτό της πρωτοφανείς κοινωνικές και πολιτικές ελευθερίες, ενώ πρωτοστάτησε στην παραγωγή νέας γνώσης. Ο τέταρτος λόγος είχε να κάνει ξανά με τη γραφειοκρατική δομή της Κίνας, η οποία καθοδηγούσε την έρευνα σε συγκεκριμένα μονοπάτια, τα οποία δεν διατάραζαν την παράδοση και ήταν πιστά στις εντολές της κεντρικής αρχής. Αντίθετα, στην Ευρώπη καλλιεργείται μια παράδοση αμφισβήτησης της κεντρικής εξουσίας και παρεμβατικότητας ακόμη και στην ίδια τη φύση. Η κουλτούρα του πειραματισμού, για παράδειγμα, απαιτεί ένα φιλοσοφικό και κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο εξοικειωμένο με την παρέμβαση. Ο Άγγλος ή Ολλανδός πειραματιστής έβαζε τα χέρια του στη φύση, την «πείραζε» και προσπαθούσε να εξάγει συμπεράσματα από τις πράξεις του. Ο άνθρωπος, δηλαδή, προσπαθούσε να κατανοήσει τον κόσμο μέσα από τις πράξεις του και όχι μέσα από το πώς του παρουσιαζόταν ο κόσμος. Ο πέμπτος λόγος έχει να κάνει με την έννοια του φυσικού νόμου. Στο κοσμοείδωλο των Κινέζων ο φυσικός νόμος θα ήταν μια εξαιρετικά αφελής και απλοϊκή προσέγγιση στη μελέτη της φύσης. Οι κινεζικές εξηγήσεις των φυσικών φαινομένων βασίζονταν στην αλληλεξάρτηση μεταξύ όλων των πραγμάτων στον κόσμο. Αντιμετώπιζαν τον κόσμο ως μια συνύπαρξη μερών, όπου όλα αλληλεξαρτώνται. Τέλος, ο Νίνταμ μας λέει ότι η κινεζική «ομοιόσταση» δεν επέτρεψε την αλλαγή. Δανείζεται μια έννοια από τις βιολογικές επιστήμες για να κάνει μια πολιτισμική αναλογία. Υποστήριξε, δηλαδή, ότι η Κίνα δεν αλληλεπίδρασε ποτέ με έναν πολιτισμό ο οποίος μοιραζόταν διαφορετική θεάση του κόσμου. Αυτό το γεγονός δεν οδήγησε την Κίνα ποτέ στην αλλαγή, την αμφισβήτηση και την αναθεώρηση του δικού της πλαισίου, κάτι που στην Ευρώπη το είδαμε να συμβαίνει πολλές φορές σε διαφορετικούς τόπους και χρόνους.
Το «Ερώτημα του Νίνταμ» παραμένει επίκαιρο, ειδικά σε μια εποχή που για αρκετούς ιστορικούς και φιλοσόφους βαδίζουμε στη μετανεωτερικότητα. Αυτό σημαίνει ότι οι διασταυρώσεις μεταξύ διαφορετικών πολιτισμικών παραδειγμάτων είναι μια πραγματικότητα που απλώς συμβαίνει και την ίδια στιγμή που τη μελετάμε βυθιζόμαστε σε αυτή. Όπως με τη γάτα του Σρέντιγκερ, είμαστε αναγκασμένοι να αλληλεπιδράσουμε προκειμένου να μάθουμε τι είδους πραγματικότητα θα προκύψει από αυτές τις διασταυρώσεις.
Δημήτρης Πετάκος
