«And I raise my head and stare
Into the eyes of a stranger
I've always known that the mirror never lies»
Queensryche, Operation: Mindcrime (1988)
Ένα από τα θεάματα που μπορούν να σε γεμίσουν με πραγματικό δέος είναι ο καθεδρικός ναός της Φλωρεντίας Santa Maria del Fiore. Σχεδιαστής του τρούλου του καθεδρικού ήταν ο διάσημος αρχιτέκτονας, μηχανικός και ένας από τους «πατέρες» της Αναγέννησης Φιλίπο Μπρουνελέσκι (1377-1446). Ο Μπρουνελέσκι ήταν εκείνος που επινόησε τη γεωμετρική μέθοδο της προοπτικής σχεδιάζοντας τα περιγράμματα διαφόρων κτηρίων της Φλωρεντίας σε καθρέφτες. Καθώς σχεδίαζε τα περιγράμματα πάνω στους καθρέφτες, παρατήρησε ότι όλες οι γραμμές του συνέκλιναν στη γραμμή του ορίζοντα. Οι ευθείες γραμμές που σχεδίαζε, δηλαδή, έδειχναν πώς φαίνονται τα αντικείμενα με βάση την απόστασή τους προς τον παρατηρητή (δηλαδή, από το πιο κοντινό στο πιο μακρινό).
Αυτός, όμως, που μελέτησε συστηματικά τη γεωμετρική βάση της γραμμικής προοπτικής ήταν ο καλλιτέχνης και αρχιτέκτονας Λέον Μπατίστα Αλμπέρτι (1404-1472). Βάσισε τη μελέτη του στο ύψος του ανθρώπου, το οποίο όρισε περίπου στο 1,80 (τρεις πήχεις). Καθόρισε μια κατακόρυφη επιφάνεια προβολής, ενώ χώρισε τη γραμμή του εδάφους σε μέρη ανάλογα με τους τρεις πήχεις. Έπειτα όρισε ένα σημείο σύγκλισης στη μεσοκάθετο της γραμμής εδάφους και σε ύψος τριών πήχεων. Ένωσε, τέλος, κάθε τμήμα ενός πήχη με το σημείο φυγής. Σχηματίζεται τελικά ένας τρισδιάστατος χώρος μέσα στον οποίο μπορούν να απεικονιστούν σε προοπτική τα σχήματα του χώρου.
Όλες οι ευθείες συνέκλιναν σε ένα μοναδικό «σημείο φυγής» (vanishing point). Να σημειωθεί ότι το Θεώρημα του Σημείου Φυγής αποτελεί το θεμελιώδες θεώρημα της γεωμετρικής προοπτικής. Αυτή είναι η ματιά του ανθρώπου που παρατηρεί τον κόσμο και έχει συγκεκριμένες αποστάσεις από αυτόν. Αυτή, όμως, δεν είναι η ματιά όλων των ανθρώπων. Είναι η ματιά όλων των διαφορετικών ανθρώπων. Και κάθε άνθρωπος μπορεί να έχει διαφορετική γωνία οπτικής για τον κόσμο και διαφορετική απόσταση από αυτόν.
Το 2000 ο Ορχάν Παμούκ δημοσίευσε το έργο του «Με λένε Κόκκινο». Το βιβλίο πραγματεύεται την πολιτισμική απόσταση μεταξύ Ανατολής και Δύσης την περίοδο της Αναγέννησης. Το κεντρικό θέμα του έργου του Παμούκ είναι η μικρογραφία. Η μικρογραφία ήταν η τέχνη της εικονογράφησης χειρόγραφων βιβλίων. Η ιστορία της μικρογραφίας πάει πίσω στον 10ο αιώνα, όταν ο Πέρσης ποιητής Φιρντουσί έγραψε το πρώτο Βιβλίο των βασιλέων. Η εικονογράφηση του βιβλίου έγινε από αρκετούς μικρογράφους. Κατά την περίοδο κυριαρχίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, από την άλωση της Κωνσταντινούπολης και έπειτα, υπήρχαν δύο ονομαστές σχολές μικρογραφίας. Ήταν το Σιράζ και η Χεράτ, που ήταν πιο αυστηρή σε σχέση με ζητήματα που αφορούσαν το Ισλάμ. Το μυθιστόρημα του Παμούκ λαμβάνει χώρα στα τέλη του 16ου αιώνα, όταν οι μικρογράφοι της Ανατολής έρχονται σε επαφή με τις μεθόδους των αναγεννησιακών καλλιτεχνών και, πιο συγκεκριμένα, των Βενετσιάνων ζωγράφων που χρησιμοποιούν κατά κόρον τη μέθοδο της προοπτικής. Ο Σουλτάνος Μουράτ Γ’ αναθέτει την αντιγραφή και εικονογράφηση ενός βιβλίου σε έναν λόγιο ο οποίος ήταν πρώην πρέσβης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη Βενετία.
Τα προβλήματα και οι συγκρούσεις ξεκινούν όταν οι υποστηρικτές της παραδοσιακής μουσουλμανικής μικρογραφίας συνειδητοποιούν ότι το βιβλίο αυτό θα εικονογραφηθεί με τις τεχνικές των χριστιανών της Δύσης. Οι ζωγράφοι της Αναγέννησης χρησιμοποιούσαν την προοπτική με τέτοιον τρόπο ώστε να αποτυπώνουν τη ματιά που έχει ο άνθρωπος για τον εαυτό του, τους άλλους ανθρώπους αλλά και τον κόσμο γύρω του. Τόνιζαν, δηλαδή, τα πρόσωπα και όριζαν συγκεκριμένες και διαφορετικές γωνίες απεικόνισης της πραγματικότητας. Οι Δυτικοί καλλιτέχνες ήθελαν να ξεχωρίζουν ο ένας από τον άλλον. Τα έργα τους ήταν μέρος της ταυτότητάς τους, φυσικής και επαγγελματικής. Το αποτύπωμα του ουμανισμού ήταν ανεξίτηλο στη ζωγραφική. Από την άλλη πλευρά, οι μικρογράφοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θεωρούσαν πως η μόνη πλευρά θέασης της πραγματικότητας ήταν από το «παράθυρο» του Αλλάχ. Δεν ακολοθούσαν τους κανόνες της προοπτικής γιατί αυτό θα τους οδηγούσε σε μια υποκειμενική ματιά για τον κόσμο. Ο Αλλάχ κοιτούσε με έναν και μοναδικό τρόπο τον κόσμο και ο καλλιτέχνης δεν ήταν ένα ανεξάρτητο υποκείμενο, αλλά ένας ενδιάμεσος φορέας της ματιάς του Αλλάχ.
Η σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη. Ένας κόσμος πνευματικότητας και αντικειμενικής αλήθειας έρχεται αντιμέτωπος με έναν κόσμο εξατομίκευσης και υποκείμενης πραγματικότητας. Ο καλλιτέχνης της Ανατολής είναι ανώνυμος και όργανο του Θεού. Τον ενδιαφέρει τι βλέπει ο Θεός από το «παράθυρό» Του και πώς αυτά που βλέπει αποκαλύπτουν τη μία και μοναδική αλήθεια για τον κόσμο. Θέλει να πει την ιστορία του Θεού. Ο καλλιτέχνης της Δύσης είναι άτομο και ο εαυτός του είναι μέσο και σκοπός ταυτόχρονα. Ο άνθρωπος της Δύσης θέλει να πει την ιστορία του ξεχωριστού εαυτού του αλλά και καθενός άλλου κοιτάζοντας μέσα από τον «καθρέφτη». Και κάθε φορά που θα τη λέει, ανάλογα με το κοινό του, θα την αλλάζει και λίγο. Ίσως, κάποιες φορές, να πει μια ιστορία κοιτώντας από έναν τρούλο και άλλες φορές από ένα πεζοδρόμιο. Και κάθε φορά η ιστορία του θα χάνεται στο «σημείο φυγής». Μόνο έτσι δίνει νόημα στο έργο του. Το εξαφανίζει προοπτικά για να ξαναγεννήσει ένα νέο. Τα λόγια του Παμούκ αποδίδουν με τον καλύτερο τρόπο τι θέλει να κάνει ο άνθρωπος της Δύσης: «Ποια ήταν η ιστορία άραγε που ήθελε να συμπληρώσει, να την κάνει ομορφότερη, όταν έδωσε την παραγγελία γι’ αυτόν τον πίνακα; Όσο τον κοίταζα, τόσο καταλάβαινα ότι η ιστορία πίσω από τον πίνακα ήταν ο ίδιος ο πίνακας. Η ζωγραφιά δεν ήταν προέκταση μιας ιστορίας, ήταν κάτι αυτόνομο. Με τον τρόπο που ο Ιταλός είχε ζωγραφίσει αυτόν τον πίνακα, οποιοσδήποτε μπορούσε να καταλάβει ότι το πορτρέτο παρίστανε έναν Βενετσιάνο αριστοκράτη και ποιος ήταν αυτός. Και ποτέ να μην τον είχες δει στη ζωή σου, αν σου λέγανε βρες τον ανάμεσα στο πλήθος, θα τον έβρισκες. Θα τον ξετρύπωνες, χάρη στον πίνακα, ανάμεσα σε χίλιους ανθρώπους».
