Του Γιάννη Κοντογιάννη
Ο Στίβεν Γουάινμπεργκ ξεκινά το μνημειώδες βιβλίο του «Τα πρώτα τρία λεπτά» παραθέτοντας ως παράδειγμα έναν μύθο για την προέλευση του κόσμου από τη νορβηγική μυθολογία. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τον μύθο αυτό για να δείξει πώς, για πρώτη φορά από την αρχαιότητα, μπορούμε πλέον να περιγράψουμε τη δημιουργία του κόσμου όχι με βάση μυθολογίες ή θρησκευτικούς μύθους, αλλά με βάση την επιστήμη. Πράγματι, η κοσμολογία αναδύθηκε ως ένα πολύ ζωντανό και δυναμικό πεδίο έρευνας μέσα στη δεκαετία του 1970. Για πρώτη ενδεχομένως φορά στην Ιστορία, μπορούσαμε, βασισμένοι σε παρατηρήσεις και μοντέλα, όχι μόνο να μελετάμε τη γέννηση του Σύμπαντος αλλά και να διατυπώνουμε σενάρια για την εξέλιξή του και για το τέλος του.
Σήμερα, τέσσερις δεκαετίες μετά, είναι εξαιρετικά σπάνιο να συναντήσει κανείς ανθρώπους που να πιστεύουν σε αυτούς τους μύθους. Σε μια εποχή κυριολεκτικά βυθισμένη σε καθημερινούς μικρούς επιστημονικούς «θριάμβους», τέτοιοι μύθοι μας φαίνονται εξαιρετικά παράλογοι και αστείοι. Ωστόσο, κουβαλάνε ενδιαφέροντες συμβολισμούς, οι οποίοι συνδέονται φυσικά με την προέλευση των λαών που τους διατυπώνουν, τον καθημερινό τους αγώνα, με την περιοχή που ζουν, την ιδιοσυγκρασία τους κ.λπ.
Πλέον, γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι η επιστήμη μάς δίνει μια συνεχώς πιο ολοκληρωμένη εικόνα της προέλευσής μας και του κόσμου γύρω μας. Είναι επομένως φυσικό επακόλουθο να διατυπώνει σενάρια για το μέλλον μας. Ωστόσο, η επιστήμη δεν διατυπώνει σενάρια από μόνη της. Οι επιστήμονες το κάνουν. Και οι επιστήμονες είναι μέλη μιας κοινωνίας, κουβαλώντας τις πεποιθήσεις τους, τις προκαταλήψεις και τους φόβους τους. Άραγε επηρεάζουν όλα αυτά το έργο τους; Δεν θα έπρεπε να είναι απολύτως ανεπηρέαστοι;
Ο νομπελίστας βιοχημικός Ζακ Μονό, στο έργο του «Η τύχη και η αναγκαιότητα» (1970) περιγράφει την επιστήμη ως μια πρακτική που απορρίπτει κάθε δεσμό με την ηθική, φιλοσοφική και θρησκευτική παράδοση. Ο επιστήμονας στέκεται σαν μοναχικός ήρωας απέναντι σε ένα ξένο και μακρινό Σύμπαν, απαλλαγμένος από κάθε παραδοσιακό ηθικό πλαίσιο. H φιλόσοφος Μαίρη Μίντγκλεϊ ξεκινά το βιβλίο της «Evolution as a Religion» (1985) με μια πολύ χρήσιμη κριτική πάνω σε τέτοιου είδους απόψεις. Ο επιστήμονας δεν είναι φυσικά αποκομμένος από τον κόσμο. Υιοθετεί ένα κοσμοείδωλο, το οποίο χρησιμοποιεί ως «χάρτη» για να εξερευνήσει τον κόσμο. Σε αυτή του την αναζήτηση δεν κινείται μονοδιάστατα «δαρβινικά» μόνο με βάση, π.χ., τα ένστικτά του, αλλά καθοδηγείται ισχυρά και από τη φαντασία του. Μαζί, φυσικά, με την επιστημονική μέθοδο, αξιοποιεί όλες τις δυνατότητές του και τις προκαταλήψεις του, τις οποίες δεν κρύβει κάτω από το «χαλάκι». Αντίθετα, τις εκθέτει μαζί με τα αποτελέσματά του ώστε να είναι όλα ανοιχτά σε κριτική. Αντί να παραμένει ουδέτερος, τοποθετείται και εκφράζεται, κριτικάροντας όμως ταυτόχρονα τις πεποιθήσεις του. Υποβάλλει δηλαδή στην ίδια την επιστημονική μέθοδο τον εαυτό του, χωρίς να υποδύεται καμία ουδετερότητα ή αντικειμενικότητα.
Η Μίντγκλεϊ επιχειρηματολογεί εκτενώς σχετικά με το κατά πόσο η επιστήμη (εστιάζοντας κυρίως στη Θεωρία της Εξέλιξης) φιλοδοξεί να υποκαταστήσει τους «μύθους» του παρελθόντος στη σύγχρονη εποχή. Σε αυτή τη διερεύνηση τίθεται φυσικά επανειλημμένα και το θέμα της σύγκρουσης της επιστήμης με τη θρησκεία. Στο έργο της Μίντγκλεϊ αναδεικνύεται επανειλημμένα η εξής αντίφαση: παρόλο που σήμερα η επιστήμη εμφανίζεται από πολλούς ως πολέμια της θρησκείας, πολλοί θιασώτες αυτής της άποψης προτείνουν επιστημονικοφανείς απόψεις ως νέες θρησκείες. Τα δόγματα αυτά όχι μόνο δεν επαρκούν να παίξουν τον ρόλο της θρησκείας, αλλά επιπλέον υστερούν και σε επιστημονική τεκμηρίωση. Συχνά λοιπόν οι άνθρωποι υιοθετούν μύθους που εσφαλμένα θεωρούν πως είναι για επιστημονικές θεωρίες. Όπως πολύ χαρακτηριστικά υπονοεί η Μίντγκλεϊ, απέναντι στην «κακή» θρησκεία, πολύ συχνά αντιτίθεται «κακή» επιστήμη.
Αισιοδοξία και σενάρια επιστημονικής φαντασίας
Αλλά ας επιστρέψουμε στις προβλέψεις των επιστημόνων για το μέλλον. Κατ’ αρχάς, θα πρέπει να τονιστεί ότι είναι αδύνατο να αποφύγει κανείς εικασίες για τις μελλοντικές επιπτώσεις των επιστημονικών εξελίξεων. Εξάλλου, τέτοιες εικασίες μπορούν να φανούν χρήσιμες ως πηγή προβληματισμού ή/και ως πηγή έμπνευσης και εκφράζουν πολλές φορές τις ανησυχίες κάθε ανθρώπου. Ποιο θα είναι το μέλλον μιας κοινωνίας στην οποία θα χρησιμοποιείται ευρέως η τεχνητή νοημοσύνη; Πώς θα εξελιχθεί ο ανθρώπινος νους στη διαστημική εποχή; Μπορεί ο άνθρωπος να κυριαρχήσει στη φυσική φθορά και στον θάνατο; Μπορεί η ψυχή ή η νόησή μας να επιβιώσει με τη βοήθεια της τεχνολογίας; Μια απλή περιήγηση σε ιστότοπους επιστημονικής ειδησεογραφίας ή σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι αρκετή για να μας δείξει πόσο δημοφιλή είναι αυτά τα θέματα. Πολύ συχνά, τόσο οι ανακοινώσεις ανακαλύψεων όσο και οι τοποθετήσεις διάσημων επιστημόνων είναι διανθισμένες με σχετικές προβλέψεις.
Πόσο ακριβείς είναι αυτές οι προβλέψεις; Αυτό είναι ένα πολύ εύλογο ερώτημα, δεδομένου μάλιστα ότι η επιστήμη φιλοδοξεί να ποσοτικοποιεί και να γνωρίζει την ακρίβεια με την οποία εκτιμά ή μετρά κάποιες ποσότητες. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό πιο εμφανές στις Φυσικές Επιστήμες, ωστόσο η «ακρίβεια» ή η γνώση των περιορισμών μιας μεθόδου, του περιθώριου σφάλματος μιας προσέγγισης και η βελτίωσή της διαπερνά όλες τις επιστήμες. Όμως, ακόμη πιο ενδιαφέρον είναι το ερώτημα πόσο αποκλίνουν οι επιστήμονες από τις ορθές επιστημονικές πρακτικές όταν διατυπώνουν τέτοια σενάρια.
Εδώ επιστρέφουμε και πάλι στο θέμα της ουδετερότητας των επιστημόνων. Δεν απαιτεί κανείς ο ερευνητής να είναι απαθής, αντιθέτως. Απαιτείται όμως να μην κάνει εκπτώσεις στην κριτική του απέναντι στις ίδιες του τις πεποιθήσεις. Και να αναγνωρίζει ότι ενδεχομένως η επιστημονική πρόοδος δεν έχει απαραίτητα θετικό πρόσημο.
Συχνά η εξέλιξη του Σύμπαντος παρουσιάζεται ως μια γραμμική πορεία από την ανοργάνωτη ύλη σε δομές όλο και πιο πολύπλοκες. Αποκορύφωμα αυτής της διαδικασίας, από τη δική μας οπτική τουλάχιστον, είναι η εμφάνιση νοήμονων όντων και συνείδησης. Πολύ συχνά αυτή η πορεία γίνεται αντιληπτή ως μια αναγκαία πορεία προς τα πάνω, μια πορεία που οδηγεί στη βελτίωση. Και φυσικά, με τον ίδιο τρόπο δεν μπορεί παρά να συνεχίσει να οδηγεί προς πάνω, δηλαδή, π.χ. σε ανώτερες, υπεράνθρωπες πνευματικές καταστάσεις.
Η θεώρηση αυτή συμπίπτει με το «παγγλωσιανό» παράδειγμα (ο όρος οφείλεται στο έργο του Βολταίρου «Καντίντ ή η Αισιοδοξία»), σύμφωνα με το οποίο ζούμε στον καλύτερο δυνατό κόσμο. Αντιστοίχως, η ανθρωπότητα θα ξεπεράσει τους περιορισμούς και τα προβλήματά της με τη βοήθεια της επιστήμης. Αυτή η πεποίθηση είναι ευρέως αποτυπωμένη είτε σε έργα επιστημονικής φαντασίας ή σε βιβλία που αποτυπώνουν πεποιθήσεις επιστημόνων για το μέλλον των επιστημών και της ανθρωπότητας. Δυστυχώς, παράλληλα κάποια από αυτά τα σενάρια τροφοδοτούν σύγχρονους μύθους, εσφαλμένες αντιλήψεις για την παντοδυναμία των επιστημών και απόψεις τύπου «New Age».
Μια τέτοια περίπτωση οπαδού του παγγλωσιανού παραδείγματος είναι αυτή του Φρανκ Τίπλερ, μαθηματικού, φυσικού και κοσμολόγου του Πανεπιστήμιο Τουλέιν της Νέας Ορλεάνης. Ο Τίπλερ, βασισμένος στη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας και την Κβαντομηχανική και κάνοντας μια σειρά υποθέσεις, οδηγήθηκε στην «Κοσμολογία του Σημείου Ωμέγα». Σύμφωνα με αυτή, οι νόμοι της φύσης είναι τέτοιοι ώστε η νοήμονα ζωή να μπορέσει να θέσει εξολοκλήρου την ύλη του Σύμπαντος υπό την κυριαρχία της. Βασισμένος σε αυτή την υπόθεση, ο Τίπλερ συμπέρανε στη συνέχεια ότι η ανθρωπότητα θα οδηγηθεί αναπόφευκτα στην αθανασία. Σύμφωνα με πολλούς επικριτές του, το έργο του Τίπλερ είναι εν τέλει θεολογικό, κάτι που, ταυτόχρονα, δεν το απαλλάσσει από λανθασμένες υποθέσεις και κακή χρήση μεθόδων εξαγωγής συμπερασμάτων. Αλήθεια, πόσα σενάρια για το μέλλον της ανθρωπότητας ή το μέλλον κάποιων εφαρμογών ή επιστημονικών πεδίων διακατέχονται από τόσο υπέρμετρη αισιοδοξία, ώστε οι θιασώτες τους να προβαίνουν σε εσφαλμένες συνεπαγωγές και αντιεπιστημονικές διατυπώσεις; Τροφή για σκέψη…
Αινίγματα στο σκοτάδι;
Τελικά όμως πόσο επικίνδυνα είναι όλα αυτά τα «ατοπήματα»; Μήπως κατακρίνοντας αυτές τις περιπτώσεις αφήνουμε την ψευδοεπιστήμη ή τις δεισιδαιμονίες να μπουν από την πίσω πόρτα; Πώς ξεχωρίζουμε μια έγκυρη επιστημονική θεωρία από την ψευδοεπιστήμη και τη συνωμοσιολογία;
Απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα δεν μπορούν να δοθούν και δεν θα δοθούν εδώ. Είναι πάντως βέβαιο ότι υπάρχουν αναρίθμητοι ερευνητές, φιλόσοφοι, ιστορικοί που προσπαθούν να απαντήσουν σε αυτά μελετώντας τι είναι η επιστήμη, πώς συγκροτείται και τι σκοπό έχει. Στους αντίποδες, δυστυχώς, στέκονται πολλές φορές οι ίδιοι οι επιστήμονες που αρνούνται να αποδεχτούν τη σημασία και τη μαζικότητα ενός τέτοιου πεδίου έρευνας. Η εκτίμηση του γράφοντος είναι πως αυτό είναι μόνο εν μέρει δικαιολογημένο. Αν η ίδια η επιστημονική μέθοδος είναι χρονοβόρα και απαιτεί κριτική στάση, διαρκή αμφισβήτηση και «βάσανο», τότε η κριτική στη μέθοδο, η μελέτη των περιορισμών της, πόσο μάλλον του σκοπού της και της εξέλιξής της (ας μου επιτραπεί ο όρος), φαίνεται ακόμη δυσκολότερη.
Σε ό,τι αφορά την πρόσληψη από το κοινό, κατά τη διάχυση των αποτελεσμάτων μιας έρευνας, συχνά όλη σχεδόν η μέθοδος και η πορεία χάνεται. Ο αναγνώστης/θεατής (καταναλωτής;) δεν βλέπει τις αποτυχίες, παρά μόνο αν είναι μέρος μιας συναρπαστικής ιστορίας. Δεν έρχεται σε επαφή με μια βαρετή καθημερινότητα, κατά τη διάρκεια της οποίας πραγματοποιούνται διεκπεραιωτικές εργασίες και εντατική μελέτη, ανάμεσα στις οποίες μπορεί να παρεμβάλλονται μεγάλα «νεκρά» διαστήματα στα οποία δεν συμβαίνει απολύτως τίποτα.
Τι να κάνουμε όμως αντ’ αυτού; Να τροφοδοτήσουμε το κοινό με όλες τις βαρετές λεπτομέρειες της δουλειάς, π.χ. σε ένα εργαστήριο; Διότι τελικά, στην παρουσίαση των αποτελεσμάτων μιας έρευνας, έχει μεγάλη σημασία ο αφηγητικός άξονας, μια σειρά γεγονότων και ευρημάτων τα οποία ο αναγνώστης-θεατής θα μπορεί να ακολουθήσει. Είναι αναπόφευκτη η δημιουργία λοιπόν μιας αφήγησης, ενός «μύθου».
Σύμφωνα λοιπόν με τον «μύθο», ο Φρανκ Τίπλερ οδηγήθηκε στον παγγλωσσιανό παράδειγμα επηρεασμένος από ένα σλόγκαν που έβλεπε νεαρός: «Καλύτερη ζωή μέσω της Χημείας». Ίσως είναι τελικά χρήσιμο να έχουμε στο πίσω μέρος του μυαλού μας ότι μάλλον η επιστήμη δεν μπορεί να ταυτίζεται με σλόγκαν που μοιάζουν σαν να βγήκαν από διαφήμιση κάποιου προϊόντος.
