Του Δημήτρη Πετάκου
Ο ιστορικός Ρίτσαρντ Πόπκιν είχε διατυπώσει τη θέση ότι η μήτρα της νεότερης σύγχρονης Φιλοσοφίας βρίσκεται στη φιλοσοφία του Μισέλ Μονταίν (1533- 1592) και, συγκεκριμένα, στο έργο του «Apologie», το οποίο είναι μέρος του τρίτομου έργου του «Essais» (1580). Ο Μονταίν εκφράζει έναν έντονο σκεπτικισμό σχετικά με τη γνώση που μπορεί να αποκτήσει ο άνθρωπος. Είχε ισχυριστεί πως, εκτός κι αν βρούμε κάτι για το οποίο να είμαστε βέβαιοι, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για τίποτα. Θέτει ένα απλό ερώτημα: Τι μπορώ να γνωρίσω;
Σύμφωνα με τον Πόπκιν, ο Μονταίν προσπάθησε να θέσει σε ένα νέο πλαίσιο τους προβληματισμούς που απέρρεαν από τον σκεπτικισμό του Πύρρωνα (4ος-3ος αιώνας π.Χ.). Ο σκεπτικισμός είναι η φιλοσοφική παράδοση που αμφισβητεί τη δυνατότητα βέβαιης και αντικειμενικής γνώσης και απέκτησε νέα αξία όταν τα ερωτήματά του επαναδιατυπώθηκαν στον χριστιανικό κόσμο. Ο Μονταίν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η λογική δεν μπορεί να οδηγήσει σε μονοπάτια βεβαιότητας τον άνθρωπο. Αυτό μπορούσε να συμβεί μόνο μέσω της πίστης και της χάρης του Θεού. Να σημειωθεί ότι αυτή η «απαισιόδοξη» στάση γεννήθηκε σε ένα περιβάλλον σχετικής ανεκτικότητας και των νέων ουμανιστικών αξιών που είχαν προκύψει στην περίοδο της Αναγέννησης.
Ο Γάλλος φιλόσοφος Ρενέ Ντεκάρτ (1596-1650) γοητεύτηκε από τον Μονταίν, απάντησε στον σκεπτικισμό του και εγκαινίασε την εποχή της σύγχρονης Φιλοσοφίας. Πρακτικά, στις δεκαετίες 1630 και 1640, ο Ντεκάρτ έδειξε με τη φιλοσοφία του ότι ο άνθρωπος μπορεί να είναι βέβαιος για τουλάχιστον ένα πράγμα, ότι σκέφτεται και υπάρχει. Από αυτή την αφετηρία, ο Ντεκάρτ προχώρησε στην ανατροπή της αμφιβολίας για τα πράγματα του κόσμου. Η αγωνία του Ντεκάρτ ήταν να θεμελιώσει τη βεβαιότητα, να πείσει ότι μπορεί να υπάρχει βεβαιότητα για τα πράγματα γύρω μας και ότι δεν είναι όλα μετέωρα και αβέβαια. Ο Ντεκάρτ, δηλαδή, οδηγήθηκε σε μια απόλυτα αισιόδοξη προοπτική για τη γνώση του ανθρώπου. Τι συνέβη στον μισό αιώνα μεταξύ Μονταίν και Ντεκάρτ, ώστε να δικαιολογείται μια τέτοια «αισιόδοξη» μεταστροφή στη Φιλοσοφία; Γιατί τόση αγωνία για βεβαιότητα;
Η δολοφονία του Ερρίκου 4ου το 1610 έστειλε στους ανθρώπους της Γαλλίας και Ευρώπης ένα σαφές μήνυμα. Δοκιμάστηκε μια πολιτική θρησκευτικής ανοχής και απέτυχε. Ο Ερρίκος 4ος ήταν προτεστάντης, προσπάθησε να εφαρμόσει πολιτικές θρησκευτικής ανεκτικότητας, απέφυγε τουλάχιστον δώδεκα απόπειρες δολοφονίας, γλίτωσε από βέβαιο θάνατο τη Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου (24 Αυγούστου 1572), όταν χιλιάδες προτεστάντες που είχαν έρθει για τον γάμο του δολοφονήθηκαν από εξαγριωμένους καθολικούς, και τελικά δολοφονήθηκε το 1610 από έναν φανατικό καθολικό. Στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα ξεσπάει και ο περίφημος Τριακονταετής Πόλεμος μεταξύ προτεσταντικών και καθολικών βασιλείων, ο οποίος μετατρέπει την Ευρώπη σε ένα τεράστιο πεδίο μάχης. Στη δεκαετία του 1640 θα ξεπάσει και ο Αγγλικός Εμφύλιος Πόλεμος, ο οποίος θα λήξει με τον αποκεφαλισμό του βασιλιά Καρόλου 1ου, και η Αγγλία για είκοσι χρόνια, έως το 1660, βυθίζεται σε ένα πολιτικό και κοινωνικό χάος. Και εδώ οι αιτίες είναι τόσο πολιτικές όσο και θρησκευτικές. Οι ριζοσπάστες προτεστάντες και πουριτανοί εναντιώνονταν στις φιλοκαθολικές πολιτικές της εξουσίας.
Η αποτυχία να σταματήσουν οι πόλεμοι, που οφείλονταν σε διαφορετικές θρησκευτικές και ιδεολογικές πρακτικές, οδήγησε σε ένα ερώτημα: Θα μπορούσαν οι φιλόσοφοι να ανακαλύψουν κάποια λογική μέθοδο για να αποδείξουν την ορθότητα ή τη μη ορθότητα διαφορετικών ιδεολογιών, φιλοσοφικών θεωριών και θρησκευτικών πεποιθήσεων; Αν οι Ευρωπαίοι ήθελαν να αποφύγουν να πέσουν σε έναν σκεπτικιστικό βάλτο, όπως εκείνος του Μονταίν, θα έπρεπε να βρουν κάτι για το οποίο να είναι βέβαιοι. Έπρεπε πάση θυσία να αποφύγουν την αβεβαιότητα, γιατί η αβεβαιότητα οδήγησε την Ευρώπη σε ένα χάος άνευ προηγουμένου.
Όσο περισσότερο συνέχιζε ο πόλεμος, τόσο λιγότερο πιθανό ήταν να αποδεχτούν οι προτεστάντες τη βεβαιότητα των καθολικών θεωριών, πόσο μάλλον ότι οι πιστοί καθολικοί θα παραδέχονταν τη βεβαιότητα των προτεσταντικών αιρέσεων. Το μόνο μέρος για να ψάξει κανείς για βέβαια θεμέλια πίστης βρισκόταν σε όσα είχε αποκλείσει ο Μονταίν. Κι αυτό έκανε ο Ντεκάρτ. Η αναζήτηση της βεβαιότητας δεν ήταν για τους φιλοσόφους μια απλή κατασκευή αφηρημένων και διαχρονικών ιδεών, τα οποία τα οραματίστηκαν αποκομμένοι από τις τρομακτικές ιστορικές εξελίξεις. Δεν ήταν, απλώς, ιδέες που προέκυψαν από το πουθενά. Αντίθετα, ήταν μια απάντηση σε μια συγκεκριμένη ιστορική πρόκληση. Ήταν η απάντηση στο πολιτικό, κοινωνικό και θεολογικό χάος των ευρωπαϊκών πολέμων.
Η Ευρώπη των Εθνών ορίστηκε ξεκάθαρα μόνο μετά το 1660, με την παλινόρθωση των Στιούαρτ στην Αγγλία και την εξουσία του Λουδοβίκου 14ου στη Γαλλία. Από εκεί κι έπειτα, τα κράτη προσπαθούσαν να ξεπεράσουν τα καταστροφικά αποτελέσματα στο κοινωνικό και υλικό οικοδόμημα των πολέμων του προηγούμενου μισού αιώνα. Πώς η προσπάθεια για κοινωνική και πολιτική σταθερότητα στα τέλη του 16ου αιώνα συνδέεται και αλληλεπίδρασε με την αναζήτηση για επιστημονική και διανοητική βεβαιότητα και σταθερότητα;
Το φιλοσοφικό πρόγραμμα του Ντεκάρτ απομάκρυνε τις αβεβαιότητες και δισταγμούς των σκεπτικιστών του 16ου αιώνα και ανέδειξε μια νέα βεβαιότητα που εδραζόταν στα Μαθηματικά και στη λογική. Το αίτημα για φιλοσοφική βεβαιότητα ήταν το μοναδικό αντίδοτο στην παράνοια των προηγούμενων δεκαετιών. Μισός αιώνας συγκρούσεων έκανε την αναζήτηση ορθολογικών μεθόδων, στις οποίες θα συμφωνούσαν όλοι, να μοιάζει περισσότερο δελεαστικός. Και, φυσικά, το αίτημα αυτό έμοιαζε να ολοκληρώνεται με το έργο του Νεύτωνα.
Ο Νεύτων αποκάλυψε μια θεία τάξη στη φύση που νομιμοποιούσε την αφοσίωση στη σταθερότητα και ιεραρχία που υπήρχε στη μοναρχία του Λουδοβίκου 14ου και του Γουίλιαμ 3ου. Ο Θεός του Νεύτωνα δεν θα έθετε ποτέ την τάξη της Φύσης λιγότερο λογικά και με σύνεση απ’ ό,τι ένας βασιλιάς θα οργάνωνε το κράτος. Ούτε ο Θεός θα νοιαζόταν λιγότερο για τη Φύση απ’ ό,τι ένας σύζυγος και πατέρας θα νοιαζόταν για τη σύζυγό του και την οικογένειά του. Η πατριαρχία που καθιερώθηκε σε ευγενείς κύκλους μετά το 1660 απέκτησε ένα νομιμοποιητικό πλαίσιο μέσα από την τάξη της Φύσης.
Με βάση τα παραπάνω, διατυπώθηκε ένα ερώτημα, το οποίο συνεχίζει να είναι επίκαιρο ακόμη και σήμερα. Είναι ένα εξαιρετικά προβληματικό ερώτημα, που αποτελεί, ωστόσο, θεμέλιο λίθο των νεωτερικών κοινωνιών. Θα μπορούσε η ιδέα της κοινωνικής τάξης, όπως και η ιδέα της τάξης στη φύση, να μοντελοποιηθεί στα συστήματα των Μαθηματικών και της φορμαλιστικής λογικής; Τέτοιου είδους αναγωγές είναι περισσότερο από ποτέ επίκαιρες και οφείλουμε να στεκόμαστε κριτικά απέναντί τους. Το μεγαλύτερο λάθος που μπορούμε να κάνουμε είναι να ξεχάσουμε τον Μονταίν. Σε μια αντιστροφή της φιλοσοφικής σκέψης, ο Μονταίν μοιάζει περισσότερο από ποτέ απαραίτητος.
Μία από τις μεγαλύτερες ειρωνείες, επομένως, είναι ότι η απαισιοδοξία του Μονταίν για όρια της λογικής του ανθρώπου γεννήθηκε μέσα στην αισιοδοξία του ουμανισμού και της ανεκτικότητας σε διαφορετικές ιδέες. Αντίθετα, η αισιοδοξία του Ντεκάρτ για τις ανθρώπινες ικανότητες γεννήθηκε μέσα στην απαισιοδοξία που απέρρεε από τη φρίκη του πολέμου και τον διακή πόθο για έλεγχο, βεβαιότητα και σταθερότητα.
