Live τώρα    
19°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
19 °C
16.2°C20.7°C
2 BF 53%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
17 °C
15.2°C17.7°C
1 BF 74%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
14.8°C16.6°C
3 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
17 °C
16.0°C18.0°C
2 BF 59%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
15.9°C15.9°C
0 BF 55%
Οι τρεις απομαγεύσεις του ανθρώπινου πνεύματος
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Οι τρεις απομαγεύσεις του ανθρώπινου πνεύματος

«Εσείς που μπαίνετε, ξεχάστε κάθε ελπίδα»

Ντάντε Αλιγκιέρι, «Η Θεία Κωμωδία» (1308 - 1320), «Κόλαση»

Τρεις μάγοι παρέδωσαν τρία δώρα στο θείο βρέφος. Τα δώρα τους ήταν λιβάνι, σμύρνα και χρυσός, συνηθισμένα δώρα σε έναν βασιλιά. Ο χρυσός συμβόλιζε την κυριαρχία του βασιλιά επί της Γης. Το λιβάνι συμβόλιζε τη θεϊκή υπόσταση. Η σμύρνα (μύρο) συμβόλιζε τον θάνατο και την ανθρώπινη υπόσταση. Έως την περίοδο της Αναγέννησης, ο άνθρωπος είχε μια ιδιαίτερη θέση στον κόσμο. Ειδικά στον κόσμο του Χριστιανισμού, ο άνθρωπος ήταν πλασμένος κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του Θεού, ανώτερος από κάθε άλλο έμβιο ον και το μοναδικό με ψυχή, απαράλλακτος από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας του, υπεύθυνος αποκλειστικά για όσα έκανε και πάθαινε (ακόμη και η πτώση του από τον Παράδεισο ήταν έπειτα από δική του επιλογή), ελεύθερος, κυρίαρχος του εαυτού του και όλων των όντων επί της Γης. Η τιμωρία του για το Προπατορικό Αμάρτημα, για την αλαζονική του θέληση να μάθει τα πάντα, ήταν να καταλήξει στο κέντρο του κόσμου, στη Γη. Ένας ολόκληρος κόσμος φτιάχτηκε με τον άνθρωπο στο κέντρο, ανάμεσα στον Παράδεισο (οι Ουρανοί) και στην Κόλαση (τα έγκατα της Γης) προκειμένου να τιμωρηθεί και να σωθεί μετά τη Δευτέρα Παρουσία. Ακόμη και στη στιγμή της απόλυτης τιμωρίας του, ο άνθρωπος παρέμενε ο εκλεκτός του Θεού.

Η θέση του «εκλεκτού τιμωρημένου» άρχισε να διαρρηγνύεται όταν ο άνθρωπος αποφάσισε να επερωτήσει ενεργά τη θέση του στον κόσμο. Άλλαξε όταν αποφάσισε να αμφισβητήσει ποιος είναι προκειμένου να μάθει ποιος είναι. Τρεις άνθρωποι, σε διαφορετικές εποχές και περιοχές ο καθένας τους, συνέβαλαν στην οριστική πνευματική ταπείνωση του ανθρώπου και στην εξύψωσή του σε ένα ον που δεν διστάζει να κοιτάξει κατάματα την άβυσσο.

Το 1543, ο Πολωνός αστρονόμος και μαθηματικός Νικόλαος Κοπέρνικος μετακίνησε τη Γη από το κέντρο του κόσμου. Με το έργο του «Περί των Περιστροφών των Ουράνιων Σφαιρών» (“De Revolutionibus Orbium Coelestium”) διατύπωσε τη μαθηματική υπόθεση πως η Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο. Ωστόσο, ο Κοπέρνικος προχώρησε λίγο παραπέρα και δεν θεώρησε απλώς μια μαθηματική υπόθεση την κίνηση της Γης, η οποία διευκόλυνε τους υπολογισμούς του, αλλά μια φυσική πραγματικότητα. Οι οριστικές αποδείξεις για την κίνηση της Γης θα έρχονταν στη συνέχεια από διανοητές όπως ο Γαλιλαίος, ο Κέπλερ και ο Νεύτων. Ο Κοπέρνικος, όμως, ήταν εκείνος που πρώτος έκανε το αλαζονικό βήμα να θεωρήσει πως η δύναμη της ανθρώπινης διάνοιας μπορεί να αμφισβητήσει ακόμη και την καταδικασμένη φύση της. Αυτή η φιλοσοφική στάση ήταν παρούσα σε διάφορους διανοητές του 16ου αιώνα, οι οποίοι είχαν αρχίσει να καλλιεργούν μια απροσδόκητη αισιοδοξία για τις δυνατότητες της ανθρώπινης γνώσης (αυτό το ζήτημα θα είναι αντικείμενο επόμενου άρθρου). Ο Κοπέρνικος διέλυσε τον ανθρώπινο εγωισμό, απομάκρυνε τον άνθρωπο από το φαντασιακό φυσικό κέντρο του κόσμου και τον έβαλε να περιφέρεται σε έναν «ασήμαντο» πλανήτη. Όμως, έκανε και κάτι άλλο. Αποσύροντας τον άνθρωπο από το κέντρο του κόσμου, έβαλε στο κέντρο του κόσμου την ανθρώπινη διάνοια, αυτή που έχει την τόλμη να κατανοήσει τον κόσμο ακόμη κι αν χρειαστεί να αμφισβητήσει τον εαυτό της.

Το 1859, ο Άγγλος φυσιοδίφης Κάρολος Δαρβίνος δημοσίευσε το «Η Καταγωγή των Ειδών» (“On the Origin of Species”), με το οποίο έδειξε ότι ο άνθρωπος δεν είναι παρά ένα είδος που εξελίχθηκε από ένα άλλο είδος. Μέσω του μηχανισμού της φυσικής επιλογής, ο Δαρβίνος έδειξε ότι η ζωή έμοιαζε με έναν αγώνα επιβίωσης. Ποιοι επιβιώνουν; Όσοι προσαρμόζονται καλύτερα. Όσοι δεν προσαρμόζονται πεθαίνουν. Είναι σαφές ότι το έργο του αμφισβητούσε, υπόρρητα, αλλά σαφώς, την αδαμιαία καταγωγή του ανθρώπου και ότι ο άνθρωπος είναι μέρος ενός θείου σχεδίου με αυτόν στο κέντρο. Το θείο σχέδιο αντικαταστάθηκε από τη φυσική επιλογή και η χριστιανική τελεολογία από μια φυσιοκρατική αντίληψη για τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο. Επιβίωναν τα είδη των οποίων οι παραλλαγές και ιδιαιτερότητες τους επέτρεπαν να επιβιώσουν στο περιβάλλον που βρίσκονταν. Η φυσική επιλογή δεν έδειχνε ότι επικρατεί ο αντικειμενικά καλύτερος ή ανώτερος, αλλά εκείνος που αναπτύσσει εκείνα τα χαρακτηριστικά που του επιτρέπουν να επιβιώσει. Ο άνθρωπος είχε χάσει οριστικά τη θέση του στη Γη ως το κυρίαρχο ον της χριστιανικής δημιουργίας. Αν ο άνθρωπος είναι η προσαρμογή ενός άλλου είδους, τότε η αφήγηση της Βίβλου είναι ψευδής. Μήπως με την απόσυρση του θείου σχεδίου ο Δαρβίνος οδήγησε τον άνθρωπο σε μια επανεπινόηση του εαυτού του, όπου έπρεπε να αποδεχτεί ότι ήταν ένα «τυχαίο» αποτέλεσμα της φύσης; Οι σκέψεις για τη φυσιοκρατική ανωτερότητα του ανθρώπου οδήγησαν τους διανοητές, από τον 19ο αιώνα κι έπειτα, να προσπαθούν να εξηγήσουν τα νοητικά φαινόμενα με φυσιοκρατικούς όρους. Ο άνθρωπος απογυμνώθηκε για δεύτερη φορά και έπρεπε να ανακαλύψει μια νέα θέση για τον εαυτό του στον κόσμο.

Το 1899, ο Αυστριακός νευρολόγος Σίγκμουντ Φρόιντ δημοσίευσε το «Η Ερμηνεία των Ονείρων» (“Die Traumdeutung”), με το οποίο εισήγαγε μια νέα έννοια στις επιστήμες, το ασυνείδητο. Μέσω της ερμηνείας των ονείρων, ο Φρόιντ μετατόπισε τη ματιά μας από τη συνειδητή θέληση και τον ορθολογισμό στα ασυνείδητα κίνητρα. Οι πράξεις του ανθρώπου δεν ορίζονται εξ ολοκλήρου από τον ίδιο, αλλά από επιθυμίες που δεν μπορεί να ελέγξει συνειδητά. Ο άνθρωπος, με άλλα λόγια, δεν είναι κύριος του εαυτού του, αλλά των σκοτεινών και άγνωστων κινήτρων που βρίσκονται βαθιά στα άδυτα του ψυχισμού του. Ακόμη και ο θάνατος είναι μέρος των ασυνείδητων επιθυμιών μας, μια δύναμη που βρίσκεται σε διαρκή πάλη με το ένστικτο για ζωή. Το ασυνείδητο είναι η πραγματική δύναμη, είναι αυτό που κινεί τον άνθρωπο. Οι μεθοδολογικές προτάσεις του Φρόιντ δέχτηκαν και δέχονται μεγάλη κριτική από την επιστημονική κοινότητα. Η απουσία ποσοτικών μετρήσεων και η κυριαρχία ποιοτικών προσεγγίσεων είναι η πιο συνηθισμένη κριτική στην ψυχανάλυση και, κατά συνέπεια, στο επιστημονικό της κύρος. Ανεξάρτητα από αυτή την κριτική, η οποία δεν είναι θέμα του παρόντος άρθρου, με τον Φρόιντ έχουμε μια ριζική μεταμόρφωση του ανθρώπου. Οι έννοιες και ιδέες που εισήγαγε άλλαξαν για πάντα την κριτική ματιά μας και τον τρόπο που προσεγγίζουμε τις ανθρώπινες δράσεις και επιλογές.

Ο άνθρωπος εκθρονίστηκε από τον θρόνο που βρισκόταν στο κέντρο του κόσμου. Έχασε το στέμμα της θείας δημιουργίας του και το σκήπτρο της υπερφυσικής λογικής του. Το κλειστό βασίλειο χάθηκε οριστικά και ο άνθρωπος έμεινε γυμνός στο σκοτάδι. Ο άνθρωπος αποφάσισε να μην υπομείνει άλλο την ασφάλεια του βασιλείου του, να μην κοιτάζει πλέον τον κόσμο από την προνομιακή θέση του «εκλεκτού καταδικασμένου». Οι τρεις «απομαγευτές» έδωσαν στον άνθρωπο τα ίδια δώρα που δόθηκαν κάποτε στο θείο βρέφος. Ο Κοπέρνικος έδωσε τον χρυσό προσφέροντας την κυριαρχία επί της Γης, ο Δαρβίνος το λιβάνι προσφέροντας στον άνθρωπο το δώρο του επίγειου Θεού και ο Φρόιντ τη σμύρνα προσφέροντας το ένστικτο του θανάτου ως πηγή δημιουργίας και όχι ολοκλήρωσης. Με αυτά τα δώρα ο άνθρωπος ξεκίνησε εκ νέου ένα ταξίδι. Το μόνο πράγμα για το οποίο μπορεί να είναι σίγουρος είναι ότι ο εαυτός του είναι η μοναδική μεταφυσική εντός του κόσμου, με τον τρόπο που το συνειδητοποίησε και ο Οιδίποδας όταν τυφλώθηκε. Κι αυτό, τελικά, είναι λυτρωτικό.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL