Ιστορία του σκακιού. Μέρος τρίτο / Ο ταραγμένος 20ός αιώνας

Στα προηγούμενα φύλλα είδαμε πώς το σκάκι μετατρέπεται από παιχνίδι σε άθλημα χάρη στη συμβολή σημαντικών παικτών. Ήδη από τον Wilhelm Steinitz, αλλά και πριν από αυτόν, έχουμε άτομα τα οποία ασχολούνται σε όλη τους τη ζωή με το σκάκι. Επίσης είδαμε πώς, στα τέλη του 19ου αιώνα, εδραιώνεται επίσημα το παγκόσμιο πρωτάθλημα, από το οποίο ανακηρύσσεται ο παγκόσμιος πρωταθλητής. Σε αυτό το φύλλο θα καλύψουμε την ιστορική περίοδο 1894-1972, από την κατάκτηση, δηλαδή, του τίτλου από τον Lasker μέχρι και τον Bobby Fischer. Αυτή η περίοδος περιλαμβάνει τους δύο παγκόσμιους πολέμους, αλλά και μεγάλη πρόοδο στο σκάκι, η οποία δημιούργησε τέτοια συσσωρευμένη γνώση, που επέτρεψε σε ένα ιδιοφυές μυαλό, τον Garry Kasparov, να κερδίσει τη μηχανή! Για την κατάταξη των παικτών αυτής της περιόδου χρησιμοποιείται κυρίως το chessmetrics, που είναι παρόμοιο με το EDO.

Ξεκινώντας, λοιπόν, από το 1894, ο τίτλος του παγκόσμιου πρωταθλητή δόθηκε στον Emanuel Lasker (φωτό). Γεννημένος στη Γερμανία το 1868, ο Lasker έμαθε να παίζει σκάκι από τον αδελφό του, που ήταν οκτώ χρόνια μεγαλύτερός του και ο οποίος, σύμφωνα με το chessmetrics, ήταν στους δέκα καλύτερους παίκτες παγκοσμίως τη δεκαετία του 1890. Το 1889, ο Lasker κέρδισε το πολύ σημαντικό τουρνουά στο Café Kaiserhof και παρέμεινε αήττητος μέχρι το 1893. Ήδη από τα μέσα του 1890 ήταν ο πιο δυνατός παίκτης σύμφωνα με το chessmetrics. Εκτός όμως από το σκάκι, ο Lasker κατείχε σε υψηλότατο βαθμό και τα Μαθηματικά. Σπούδασε Μαθηματικά και Φιλοσοφία στο Βερολίνο και πήρε διδακτορικό υπό την επίβλεψη του David Hilbert.

Ιδιαίτερα έντονη ήταν η αντιπαλότητά του με τον Tarrasch, τον οποίο αντιμετώπισε το 1909 στον τελικό του παγκοσμίου πρωταθλήματος. Ο Tarrasch ήταν πεισμένος ότι το σκάκι διέπεται από κάποιους πολύ αυστηρούς κανόνες. Θεωρούσε τον Lasker έναν τυχερό παίκτη μέτριου επιπέδου. Στην εναρκτήρια εκδήλωση, ο Tarrasch αρνήθηκε να μιλήσει στον αντίπαλό του, λέγοντας ότι έχει μόνο να του πει «σαχ και ματ». Απαντώντας στη σκακιέρα, ο Lasker κέρδισε τέσσερα από τα πρώτα πέντε παιχνίδια τους, με τρόπο πειστικό, και τελικά κατέκτησε τον τίτλο. Έχασε τον τίτλο του παγκόσμιου πρωταθλητή το 1921 και ο διάδοχός του ήταν ο José Raúl Capablanca από την Κούβα. Πέθανε στη Νέα Υόρκη το 1941, αφήνοντας πίσω ανεκτίμητη κληρονομιά για τον σκακιστικό κόσμο.

Παρατηρούμε έτσι μια μεγάλη αλλαγή που αρχίζει να συμβαίνει στο σκάκι. Ο Lasker θεωρείται από πολλούς ένας σκακιστής μοντέρνου στιλ, πολύ μπροστά για την εποχή του. Εκείνη την περίοδο, από τον Steinitz και μετά, υπήρχε η αίσθηση ότι το σκάκι διέπεται από κάποια σταθερά και καθολικά στοιχεία που καθορίζουν την «ιδανική» παρτίδα. Τόσο ο Lasker όμως, όσο και οι μεταγενέστεροί του, όπως ο Capablanca και ο Alekhine (θα τους δούμε στη συνέχεια), αρχίζουν να δίνουν έμφαση στην τακτική πλευρά του σκακιού, με γρήγορους και αποτελεσματικούς συνδυασμούς που καθορίζουν πιο άμεσα την έκβαση της παρτίδας.

Ο Capablanca ανακηρύσσεται παγκόσμιος πρωταθλητής το 1921, εκθρονίζοντας τον Lasker. Γεννήθηκε στην Αβάνα το 1888 και έμαθε σκάκι όταν ήταν μόλις τεσσάρων ετών. Εγκατέλειψε τις σπουδές του το 1908 για να ακολουθήσει σταδιοδρομία στο σκάκι. Όντας πολύ καλός στο γρήγορο σκάκι (blitz), είναι γνωστός για την άνεση που είχε σε απλές θέσεις και στα φινάλε, καθώς και για την ικανότητά του να παίζει τόσο στρατηγικά όσο και τακτικά. Το 1913 διορίστηκε στο υπουργείο Εξωτερικών της Κούβας, πράγμα που του εξασφάλισε την οικονομική άνεση να συμμετάσχει σε παγκόσμια τουρνουά. Κατάφερε να κρατήσει τον τίτλο του για έξι χρόνια, μέχρι να τον χάσει από τον Alekhine. Σε εκείνη την αναμέτρηση, παρ’ ότι ο Capablanca ήταν το φαβορί, ο Alekhine είχε προετοιμαστεί τόσο σωματικά (καλή φυσική κατάσταση) όσο και τεχνικά, αφού είχε μελετήσει πολύ καλά τον αντίπαλό του και είχε εντοπίσει τις αδυναμίες του. Απεβίωσε το 1942. Γνωστή είναι η φράση του Lasker για αυτόν: «Έχω γνωρίσει πάρα πολλούς σκακιστές, αλλά μόνο μία σκακιστική ιδιοφυΐα: τον Capablanca».

Ο Alexander Alekhine γεννήθηκε το 1892 στη Μόσχα και καταγόταν από πλούσια οικογένεια. Έμαθε σκάκι στα 11 του, και έπειτα από έξι χρόνια κατέκτησε το Πανρωσικό Πρωτάθλημα Ερασιτεχνών στην Αγία Πετρούπολη. Το 1919, μετά τη Ρωσική Επανάσταση, όντας ύποπτος κατασκοπίας, συνελήφθη και φυλακίστηκε στην Οδησσό, αλλά σύντομα αφέθηκε ελεύθερος. Το 1920 κέρδισε το Πρώτο Πρωτάθλημα της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1927 κέρδισε τον τίτλο του παγκόσμιου πρωταθλητή, εκπλήσσοντας όλο τον σκακιστικό κόσμο. Αυτό τον τίτλο όμως τον έχασε το 1935 από τον Max Euwe, κυρίως εξαιτίας της εξάρτησής του από το αλκοόλ. Έναν χρόνο μετά, στο Νότιγχαμ, έπαιξε ξανά με τον Capablanca και έχασε. Το 1937, όμως, σταμάτησε το αλκοόλ και ξανακέρδισε τον παγκόσμιο πρωτάθλημα. Μέχρι τον θάνατό του, το 1946, δεν έπαιξε άλλον αγώνα για τον τίτλο και έτσι διατήρησε τον τίτλο. Θεωρείται πως ήταν πολύ διορατικός και εξειδικευόταν σε περίπλοκες θέσεις.

Μετά το 1946, οι παγκόσμιοι πρωταθλητές εναλλάσσονται κάθε δύο-τρία χρόνια περίπου, με εξαίρεση τον Mikhail Botvinnik (1948-1957, 1958-1960, 1961-1963) ο οποίος θεωρείται ο «πατριάρχης» του σοβιετικού σκακιού και ιδρυτής της Σοβιετικής Σκακιστικής Σχολής. Χαρακτηριστική είναι η έμφαση που έδιναν οι Σοβιετικοί παίκτες στο φινάλε αλλά και στη στρατηγική ανάπτυξη των παρτίδων για την επίτευξη σταθερών αποτελεσμάτων. Μέχρι το 1972, η Σοβιετική Ένωση δεν έχασε ούτε μία φορά τον τίτλο.

Παγκόσμιοι Πρωταθλητές από το 1948 έως το 1972

Χαρακτηριστικό είναι ότι το 1923 υπήρχαν στην ΕΣΣΔ 1.000 σκακιστές εγγεγραμμένοι σε συλλόγους, ενώ στα τέλη της δεκαετίας αυτός ο αριθμός τους έφτασε τα 5.000.000! Το σκάκι στη Σοβιετική Ένωση χρησιμοποιήθηκε για να αποδείξει την πνευματική ανωτερότητα του καθεστώτος, αλλά και για να συμβάλει στη νοητική ανάπτυξη των πολιτών. Είναι δύσκολο να ισχυριστεί κανείς πως αυτό το εγχείρημα απέτυχε. Το κλίμα του Ψυχρού Πολέμου επηρέασε σημαντικά το σκάκι, ενισχύοντας τον ανταγωνισμό των δύο πλευρών. Όμως η Αμερική, με την ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς, δεν μπόρεσε ποτέ να αναπτύξει ένα οργανωμένο σύστημα παραγωγής και συντήρησης πολύ δυνατών παικτών. Έτσι, πέρα από την εξαίρεση του Bobby Fischer (δεξιά στη φωτογραφία, σε αγώνα με τον Σοβιετικό Boris Spassky), οι ΗΠΑ δεν είχαν ποτέ πραγματικές ελπίδες για την κατάκτηση του τίτλου.

Αυτή την περίοδο οι συσσώρευση γνώσεων για το παιχνίδι ήταν ραγδαία, καθώς ο αριθμός των παικτών αυξήθηκε σε τεράστιο βαθμό. Όπως θα δούμε στο επόμενο φύλλο, αυτές οι γνώσεις, στα χέρια του ικανότατου (επίσης Σοβιετικής καταγωγής) Garry Kasparov, έδωσαν την δυνατότητα στο ανθρώπινο είδος να κερδίσει τη μηχανή!

Δημήτρης Πατηνιώτης Σπυρόπουλος