Μέσα από αυτή σχηματίζουμε την αίσθηση του εαυτού και αντιλαμβανόμαστε τη θέση μας στον κόσμο. Ποιοι είμαστε, ποιο είναι το παρελθόν μας και ποιες είναι οι βεβαιότητές μας για τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Πολύ συχνά καταβάλλουμε αγωνιώδεις προσπάθειες να την κρατήσουμε ζωντανή, ενώ αυτή γλιστρά σαν την άμμο μέσα από τα δάχτυλά μας. Ο λόγος, φυσικά, για τη μνήμη. Στο τρίτο άρθρο του αφιερώματος στις Νευροεπιστήμες, η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ δρ Φωτεινή Στυλιανοπούλου μιλά στο «Πρίσμα» και στη Λήδα Αρνέλλου για τη μνήμη.
Συνήθως μιλάμε για τη μνήμη στον ενικό. Ωστόσο, υπάρχουν πολλά είδη μνήμης. Πείτε μας λίγα λόγια για το καθένα.
Συνήθως λέμε η μνήμη, αλλά υπάρχουν πράγματι πολλά είδη μνήμης. Τα είδη αυτά χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τη δηλωτική και την άδηλη μνήμη. Η δηλωτική είναι η συνειδητή μνήμη, που περιλαμβάνει με τη σειρά της τη σημασιολογική και την αυτοβιογραφική. Η σημασιολογική μνήμη αφορά ό,τι μαθαίνουμε είτε από την επίσημη εκπαίδευση, είτε μελετώντας μόνοι μας, π.χ. ποια είναι η πρωτεύουσα του Κονγκό. Η αυτοβιογραφική μνήμη αφορά τις μνήμες της ζωής μας. Η μνήμη αυτή στην ουσία συγκροτεί και τον εαυτό.
Η άδηλη μνήμη, όπως γίνεται αντιληπτό από το όνομα, είναι η μη συνειδητή μνήμη. Συχνά αναφέρεται και ως μνήμη δεξιοτήτων, π.χ., να μάθει κανείς να κάνει ποδήλατο, να παίζει ένα μουσικό όργανο κ.λπ. Όταν πρωτομαθαίνεις κάτι, το κάνεις συνειδητά, σκέφτεσαι τις κινήσεις. Όταν γίνει κτήμα σου η διεργασία, τότε γίνεται αυτόματα, χωρίς να το σκέφτεσαι, γι’ αυτό και τη λέμε άδηλη μνήμη. Σε αυτή υπάγεται και μια άλλη μεγάλη κατηγορία μνήμης, η μνήμη φόβου. Για παράδειγμα, μπορεί να φοβόμαστε κάτι και να μη θυμόμαστε γιατί ή πώς ξεκινήσαμε να το φοβόμαστε. Δεν γεννιόμαστε με τους φόβους, τους αποκτάμε στη διάρκεια της ζωής μας. Μπορεί, για παράδειγμα, να φοβάσαι όταν ακούς ήχο σειρήνας. Αν ψάξεις, αυτό το έχει προκαλέσει κάποιο συμβάν του παρελθόντος που έχει εγγραφεί στη μνήμη, αλλά δεν είναι πια συνειδητό. Μπορεί να έρθει στο συνειδητό μόνο μέσα από διαδικασίες ψυχαναλυτικού/ψυχοδυναμικού τύπου.
Πόσο ακριβής αποτύπωση του παρελθόντος είναι οι αναμνήσεις μας;
Η μνήμη είναι μια δημιουργική διαδικασία, στην οποία ο εγκέφαλος παρεμβαίνει σε κάθε στάδιο, όπως για παράδειγμα στη διαδικασία της ανάκλησης. Θυμόμαστε κάτι πάντα στο πλαίσιο των άλλων μνημών που έχουμε αποκτήσει και των άλλων βιωμένων εμπειριών, ενώ και το σύνολο των ήδη αποθηκευμένων πληροφοριών επηρεάζει τη μνήμη. Θα φέρω ένα παράδειγμα. Πολύ συχνά, για να θυμηθούμε κάτι, αρχίζουμε και το συνδέουμε με κάποια άλλη πληροφορία, που είναι ήδη εγγεγραμμένη. Είναι ένα τρικ που χρησιμοποιούμε και στο σχολείο.
Πολλές φορές βέβαια αυτό που ανασύρεται και βιώνουμε σαν μνήμη μπορεί να μην είναι η ακριβής πραγματικότητα και να διαφέρει αρκετά από το πραγματικό γεγονός. Ένα μεγάλο μέρος των μνημών μας είναι ψευδείς ή κατασκευασμένες. Είναι πολύ συχνό φαινόμενο και επηρεάζει πολύ και τη συλλογική μνήμη, δηλαδή το τι έχουμε ακούσει για ένα θέμα, π.χ. για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Αναφορικά με ένα γεγονός μεγάλης ιστορικής σημασίας, που, ενώ δεν το ζήσαμε, νιώθουμε σαν να το θυμόμαστε, έχουμε πολλές εικόνες και συναισθήματα. Αυτό συμβαίνει επειδή έχουμε ακούσει πολλά γι’ αυτό, έχουμε δει φωτογραφίες κ.λπ.
Για κάποια πράγματα οι μνήμες μπορεί να είναι καθαρά ψευδείς. Για παράδειγμα, γίνεται ένα ατύχημα και πάνε στο δικαστήριο δύο μάρτυρες. Λέει ο ένας μάρτυρας ότι το αυτοκίνητο που χτύπησε τον άνθρωπο ήταν κόκκινο και ο άλλος λέει ήταν πράσινο. Και οι δύο έχουν ορκιστεί και λένε αυτό που νομίζουν ότι είναι η αλήθεια. Η διαφορά στην ανάμνηση έχει να κάνει με το τι άλλο είχαν εκείνη την ώρα στον εγκέφαλό τους, τι σκεφτόντουσαν ή τι άλλο είχε συμβεί.
Για να επανέλθουμε λοιπόν, η ανάκληση είναι μια δημιουργική διαδικασία του εγκεφάλου. Οι μνήμες δεν καταγράφονται σαν φωτογραφίες τις οποίες ανασύρουμε. Κι αυτό δεν θα μπορούσε να γίνεται, για τον απλούστατο λόγο ότι θα ήθελε τεράστια χωρητικότητα. Εξελικτικά δεν θα μπορούσε να έχει διατηρηθεί. Είναι σημαντικό να πούμε ότι στην ανάσυρση, κάθε φορά που ανακαλείς μια μνήμη, γίνεται επανεγγραφή της, επαναπαγίωση. Πρακτικά, κάθε φορά που ανακαλείς μια μνήμη μπορεί να αλλάζει. Μεγάλο ρόλο φυσικά παίζει και η συναισθηματική μας κατάσταση την ώρα της εμπειρίας. Οι συγκινησιακά φορτισμένες μνήμες εγγράφονται πιο έντονα. Το συναίσθημα επηρεάζει τόσο την εγγραφή όσο και την ανάκληση.
Πώς φτάνει τελικά κάτι να καταγραφεί σαν μνήμη;
Υπάρχει και μια τρίτη μορφή μνήμης που παίζει ρόλο στη διαδικασία και λέγεται μνήμη εργασίας (working memory). Αυτή αποτελεί ένα ιδιαίτερο είδος βραχύχρονης μνήμης. Διαμεσολαβείται από τον προμετωπιαίο φλοιό, που βρίσκεται πίσω από το μέτωπό μας. Σε αυτή κρατιούνται τα αντιληπτικά δεδομένα -οι πληροφορίες- για λίγο χρόνο, συγκρίνονται με πληροφορίες που ήδη έχουμε αποθηκευμένες, γίνονται υπολογισμοί και το τελικό αποτέλεσμα είναι η δράση. Όταν δεχόμαστε μια συγκεκριμένη πληροφορία, π.χ. βλέπω κάτι, ενεργοποιούνται μια σειρά από νευρωνικά κυκλώματα. Πρώτα ενεργοποιούνται τα αισθητηριακά, για παράδειγμα, αν βλέπεις κάτι, τα κυκλώματα που ξεκινούν από τα μάτια. Αν πρόκειται για συνειδητή μνήμη, το πρώτο μέρος στο οποίο αποθηκεύεται η πληροφορία είναι ο ιππόκαμπος. Από τον ιππόκαμπο μεταφέρεται στον φλοιό και αποθηκεύεται ως μακρόχρονη μνήμη. Όταν κάνουμε ανάκληση, επανέρχεται, περνάει πάλι από τον ιππόκαμπο και εκδηλώνεται με κάποια μορφή συμπεριφοράς. Κάθε μνήμη έχει πολλά δικά της νευρωνικά κυκλώματα. Όταν προσπαθούμε να θυμηθούμε, θα ενεργοποιηθούν πάλι τα κυκλώματα που είχαν ενεργοποιηθεί όταν εγγράφηκε η μνήμη.
Το μοντέλο με το οποίο σκεφτόμαστε νευροβιολογικά τη διαδικασία της μάθησης είναι το εξής: σε μια σειρά νευρωνικών κυκλωμάτων που έχει χρησιμοποιηθεί πιο πολύ λόγω μιας συγκεκριμένης εμπειρίας, οι συνάψεις τους δουλεύουν πιο αποδοτικά, ως αποτέλεσμα της επανειλημμένης χρήσης. Αυτή είναι προς το παρόν η υπόθεση εργασίας σχετικά με το τι συμβαίνει στο κυτταρικό επίπεδο κατά τις διεργασίες μάθησης-μνήμης.
Το να ξεχνάμε είναι και αυτό σημαντικό;
Κάποια γεγονότα ή εμπειρίες πρέπει να τα ξεχάσουμε, γιατί μπορεί να είναι πολύ επώδυνα. Οπωσδήποτε δεν είναι προσαρμοστικό να τα θυμόμαστε όλα, π.χ. τράκαρα με το αυτοκίνητο, τρόμαξα κ.λπ. Αυτή την εμπειρία πρέπει να την ξεχάσω για να μπορέσω να οδηγήσω ξανά. Αν δεν μπορεί να επέλθει η λήθη, που είναι επίσης μια ενεργητική διαδικασία, τότε μπορεί να αναπτυχθεί μετατραυματική διαταραχή στρες (PTSD, Post Traumatic Stress Disorder), όπου κανείς έχει υπερβολικούς φόβους, μπορεί να πάθει πανικό γιατί άκουσε έναν έντονο θόρυβο και συνήθως είναι αποτέλεσμα κάποιου εντόνου τραυματικού γεγονότος που δεν ξεχάστηκε.
Από την άλλη, υπάρχει η κοινή άποψη ότι ο εγκέφαλός μας έχει περιορισμένη χωρητικότητα, οπότε πρέπει να ξεχνάμε για να μαθαίνουμε καινούργια πράγματα. Αυτό δεν ισχύει. Δεν υπάρχει περιορισμένη χωρητικότητα μνήμης. Ο εγκέφαλος μπορεί να θυμάται όσα πράγματα του είναι χρήσιμα για τη ζωή του οργανισμού, βοηθούν στην επιβίωσή του και είναι απαραίτητα εξελικτικά στο πλαίσιο του περιβάλλοντος όπου ζει.
Γιατί άλλοι θυμούνται με ακρίβεια, πολλά πράγματα και άλλοι όχι; Αυτό εξαρτάται από τη λειτουργία του εγκεφάλου, τη φυσιολογία του, την προσοχή που έδωσαν όταν συνέβη κάτι, το συναίσθημα;
Λίγο πολύ έχει να κάνει με όλα τα παραπάνω. Πολύ σημαντικό είναι πόσο προσέχουμε και είμαστε συγκεντρωμένοι εκεί την ώρα που συμβαίνει κάτι. Το παρατηρούμε πολύ συχνά σε μαθητές ή σε πολύ μικρά παιδιά. Τα πολύ μικρά παιδιά, μέχρι τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού, δεν έχουν αναπτύξει ακόμη το κομμάτι της επιλεκτικής προσοχής. Δεν έχει ωριμάσει ο εγκέφαλός τους. Θέλει εξάσκηση αυτό. Εξάσκηση σημαίνει ότι βοηθάς στην ωρίμανση του εγκεφάλου. Ο ρόλος της προσοχής είναι πολύ σημαντικός τόσο στη μάθηση και την παγίωση της μνήμης, όσο και στην ανάκληση. Πολλές φορές, όταν προσπαθούμε να θυμηθούμε, συγκεντρώνουμε την προσοχή μας σε κάτι που σχετίζεται, στις συνδέσεις. Μπορεί να θυμηθούμε κάποια δεδομένα ή μια εμπειρία συνδέοντάς τα με κάτι φαινομενικά άσχετο ή ακούγοντας ένα τραγούδι ή μυρίζοντας κάτι.
Δεύτερο και πολύ σημαντικό στοιχείο είναι η συναισθηματική επένδυση. Για παράδειγμα, διαβάζουμε ένα βιβλίο, αν μας ενδιαφέρει και μας ευχαριστεί, τότε παίρνουμε κάποια ικανοποίηση-ανταμοιβή και συνήθως το θυμόμαστε ή το θυμόμαστε πιο εύκολα. Αν μας είναι αδιάφορο, πολλές φορές γυρίζουμε πίσω και διαβάζουμε ξανά. Δεν θυμόμαστε τι έλεγε η προηγούμενη σελίδα, είχε φύγει η προσοχή μας και δεν ήμασταν αρκετά κινητοποιημένοι. Εξαρτάται από τον βαθμό εγρήγορσής μας, που νευροβιολογικά διαμεσολαβείται απο συγκεκριμένες ορμόνες που εκκρίνονται. Φυσικά, εξαρτάται και απο τις πρότερες εμπειρίες.
Όλα τα παραπάνω αφορούν έναν υγιή εγκέφαλο, νέου, ενήλικα ή μεγαλύτερου ανθρώπου. Οι μεγάλοι άνθρωποι έχουν συχνά αγωνία μη χάσουν τη μνήμη τους. Την απώλεια της μνήμης προκαλούν συγκεκριμένες παθολογικές καταστάσεις που σχετίζονται με την άνοια π.χ. το Αλτσχαϊμερ. Σε μεγάλες ηλικίες παρατηρείται μια έκπτωση της μνήμης, ακόμα και σε ανθρώπους που δεν έχουν κάτι παθολογικό, όπως βέβαια παρατηρείται και σε πολλά άλλα συστήματα με την ηλικία (μύες, οστά κ.λπ.). Στην περίπτωση αυτή, τα άτομα τείνουν να θυμούνται τα παλιά και είναι πολύ πιο δύσκολο να μάθουν, να αποθηκεύσουν νέα πληροφορία. Συχνά αυτό σχετίζεται με τη δομή του εγκεφάλου και με το αν υπάρχουν χρονίως υψηλά επίπεδα μιας ορμόνης του στρες, της κορτιζόλης. Η αυξημένη κορτιζόλη έχει συσχετιστεί με μειωμένα επίπεδα μνημονικής ικανότητας. Αλλά είναι μόνο ένας από τους παράγοντες που παίζουν ρόλο. Για τους μεγάλους ανθρώπους είναι σημαντικό να καλλιεργούν τη μνήμη τους, να ζουν μια κοινωνική ζωή, να διαβάζουν, να ασκούνται σωματικά (όσο είναι δυνατό, φυσικά) να λύνουν σταυρόλεξα κ.λπ.
Ποιος είναι ο ρόλος του ύπνου;
Ο ρόλος του ύπνου είναι πολύ σημαντικός. Έχει δειχθεί ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου τα χημικά μόρια που εκλύονται βοηθούν στην παγίωση της μνήμης. Αυτό λοιπόν που λέει η εμπειρία, ότι, πριν τις εξετάσεις, διάβασε και μετά πέσε νωρίς να κοιμηθείς για να θυμηθείς ό,τι έμαθες ισχύει!
Λήδα Αρνέλλου
