Από τον 8ο ώς τον 11ο αιώνα, η ευρωπαϊκή ήπειρος βρισκόταν αντιμέτωπη με τις επιδρομές των Βίκινγκς, με αποτέλεσμα αυτή η ιστορική περίοδος του Μεσαίωνα να ονομάζεται σε πολλές χώρες, όπως η Βρετανία και η Γαλλία, και «περίοδος των Βίκινγκς». Εκτός από άγριοι πολεμιστές, οι Βίκινγκς διέθεταν ακόμα ένα μεγάλο πλεονέκτημα. Τα ελαφριά τους πλοία είχαν πρόσβαση στις περισσότερες παραθαλάσσιες περιοχές της Ευρώπης, ενώ μπορούσαν να πλεύσουν ακόμα και σε ποτάμια. Με αυτά κατάφεραν να φτάσουν ώς το Παρίσι, τη Μεσόγειο, ακόμα και στα βάθη της Ρωσίας αλλά και στην Κωνσταντινούπολη.
Γενικά, οι ιστορικές εξελίξεις της εποχής επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από την παρουσία των Βίκινγκς, όπου εμφανίζονται αλλού ως κατακτητές και αλλού ως μισθοφόροι. Στην Αγγλία και τη Νορμανδία κατάφεραν να κατακτήσουν και τελικά να εγκατασταθούν σε ολόκληρες περιοχές και να επηρεάσουν τη διαδοχή των βασιλιάδων. Κατέκτησαν μεγάλο μέρος της Ιταλίας εκδιώχνοντας κάθε βυζαντινή κυριαρχία και υπηρέτησαν στην Κωνσταντινούπολη ως επίλεκτη στρατιωτική ομάδα (Τάγμα των Βαραγγίων). Τέλος, θεωρείται πως είναι οι πρώτοι Ευρωπαίοι που εγκαταστάθηκαν στην αμερικανική ήπειρο, τέσσερις με πέντε αιώνες πριν από τον Χριστόφορο Κολόμβο.
Πώς όμως τα κατάφερναν τόσο καλά στη ναυσιπλοΐα;
Το σενάριο της τηλεοπτικής σειράς «Vikings» του καναλιού History έχει βασιστεί στις περιπέτειες του Ράγκναρ Λόθμπροκ, μυθικού ήρωα των Βίκινγκς, και συνδυάζει στοιχεία από σκανδιναβικούς μύθους και την Ιστορία. Σε ένα από τα πρώτα επεισόδια της σειράς, ο Ράγκναρ πείθει τους συμπολεμιστές του να τον ακολουθήσουν σε ένα μακρινό ταξίδι προς τη δυτική θάλασσα. Βρισκόμαστε στον 9ο αιώνα, περίπου δύο με τρεις αιώνες πριν από την πρώτη καταγεγραμμένη αναφορά στην πυξίδα. Ένα τέτοιο ταξίδι είναι μεγάλη πρόκληση σε μια εποχή που η πλοήγηση στηρίζεται αποκλειστικά στη θέση του Ήλιου και των αστεριών. Ιδιαίτερα στα γεωγραφικά πλάτη της βόρειας Ευρώπης, η νεφοκάλυψη είναι τόσο συχνή, που δεν επιτρέπει την ακριβή γνώση της θέσης του Ήλιου και των αστεριών.
Το 1967, ο Θόρκιλντ Ράμσκου, ένας Δανός αρχαιολόγος, πρότεινε μια λύση. Οι Βίκινγκς ενδεχομένως να γνώριζαν πώς να εκμεταλλευτούν την πόλωση του διάχυτου φως του ουρανού για να προσδιορίσουν τη θέση του Ήλιου, χρησιμοποιώντας τις «μυθικές» ηλιόπετρες, που αναφέρονται στους μύθους των Βίκινγκς. Οι ισλανδικές σάγκα μας λένε ότι όταν ο βασιλιάς Όλαφ ρώτησε τον υποτελή του Σίγκουρ να του δείξει τον Ήλιο μια μέρα που χιόνιζε, εκείνος του έδειξε. Ο βασιλιάς, για να ελέγξει την πρόβλεψη, ζήτησε να του φέρουν την ηλιόπετρα και όταν είδε το φως που έλαμψε μέσα από τον κρύσταλλο, κατάλαβε ότι ο υποτελής του είχε δίκιο.
Στην τηλεοπτική σειρά, πράγματι, ο μυθικός ήρωας Ράγκναρ φαίνεται πως έχει πρόσβαση σε μυστικά που δεν γνωρίζουν οι συνταξιδιώτες του. Όταν έρχεται η ώρα να αποφασίσουν ποια πορεία θα ακολουθήσουν, εκείνος παίρνει στα χέρια έναν κρύσταλλο και τον στρέφει στον συννεφιασμένο ουρανό. Ο κρύσταλλος αποκαλύπτει τη θέση του Ήλιου και οι Βίκινγκς βρίσκουν τον δρόμο τους προς την Αγγλία. Οι επιδρομές τους στα αγγλικά βασίλεια, που ακολούθησαν, θα διαμορφώσουν σε μεγάλο βαθμό την Ιστορία της Βρετανίας και της Ιρλανδίας αλλά και της Γαλλίας για τους επόμενους αιώνες.
Ο κρύσταλλος που κρατούσε στα χέρια του ο Ράγκναρ, η sunstone ή ηλιόπετρα των νορβηγικών σάγκα, είναι, πιθανότατα, κρύσταλλος ασβεστίτη. Μια μορφή αυτού του κρυστάλλου συναντάται σε μεγάλη αφθονία στην Ισλανδία και είναι επίσης γνωστή ως ισλανδική κρύσταλλος.
Υπάρχουν μια σειρά από επιχειρήματα που συνηγορούν υπέρ της αποτελεσματικής χρήσης των ηλιόπετρων και, φυσικά, πολλά που την καταρρίπτουν. Το ερώτημα που απασχολούσε τους επιστήμονες είναι κατά πόσο θα μπορούσε πράγματι να χρησιμοποιηθεί η ηλιόπετρα στη ναυσιπλοΐα ως ακριβές όργανο προσδιορισμού της θέσης του Ήλιου. Αρχικά, οι αναφορές στο αντικείμενο στους σκανδιναβικούς μύθους θεωρούνταν περισσότερο συμβολικές, παρά αντικειμενικές. Έχει μάλιστα υποστηριχτεί και η άποψη πως μπορεί να υπάρχουν επιρροές της χριστιανικής παράδοσης σε αυτές: το φως του Ήλιου που διέρχεται μέσα από τον κρύσταλλο συμβολίζει τον Θεό και την άμωμο σύλληψη του Ιησού. Ωστόσο, το ενδεχόμενο να έχουν ιστορική ακρίβεια οι σκανδιναβικοί μύθοι ως προς τη ναυσιπλοΐα των Βίκινγκς έχει φανεί ιδιαίτερα ελκυστικό σε πολλούς.
Τροφοδοτώντας αυτά τα σενάρια, πρόσφατα βρέθηκε ένας κρύσταλλος στο ναυάγιο ενός βρετανικού πλοίου στη θάλασσα της Μάγχης. Το πλοίο χρονολογείται από την εποχή των Τιδόρ, το 1592. Ο κρύσταλλος έχει μέγεθος όσο περίπου ένα πακέτο τσιγάρα και από τα ευρήματα φαίνεται πως θα μπορούσε να χρησιμοποιείται εκείνη την εποχή σε συνδυασμό με την πυξίδα.
Γιατί όμως οι Βρετανοί ναύτες να χρησιμοποιούν την ηλιόπετρα ενώ είναι ήδη εξοικειωμένη με την πυξίδα;
Η λειτουργία της πυξίδας στηρίζεται στο μαγνητικό πεδίο της Γης, του οποίου ο νότιος μαγνητικός πόλος βρίσκεται κοντά στον βόρειο γεωγραφικό πόλο. Ως αποτέλεσμα, αν αφήσουμε ελεύθερη μια μαγνητική βελόνα να περιστραφεί (π.χ. κρεμώντας την από μια κλωστή ή τοποθετώντας την πάνω σε έναν φελλό μέσα στο νερό), εκείνη θα στρέψει τον βόρειο μαγνητικό της πόλο προς τον γεωγραφικό Βορρά.
Ωστόσο, στα πολεμικά πλοία της ελισαβετιανής εποχής, τα μεγάλα σιδερένια κανόνια που αυτά μετέφεραν θα μπορούσαν να αλλάξουν την κατεύθυνση της πυξίδας έως μέχρι και ενενήντα μοίρες. Επομένως, οι ναυτικοί θα έπρεπε να προσδιορίζουν τη θέση του Βορρά και με άλλους τρόπους. Γνωρίζοντας σε έναν τόπο από πού ανατέλλει και πού δύει ο Ήλιος, καθώς και τη θέση συγκεκριμένων αστεριών, όπως ο πολικός αστέρας, δίνει στους ναυτικούς άλλη μια τέτοια δυνατότητα.
Υπάρχει όμως και άλλος ένας σημαντικός περιορισμός της πυξίδας. Ο μαγνητικός και ο γεωγραφικός πόλος δεν συμπίπτουν, με αποτέλεσμα οι ενδείξεις της πυξίδας να μη συμπίπτουν και αυτές με τη σειρά τους με τον γεωγραφικό Βορρά. Αυτό έγινε ευρέως γνωστό κατά τον 17ο αιώνα, όταν η Βρετανία επέκτεινε με ραγδαίους ρυθμούς την κυριαρχία της στις θάλασσες. Τότε κατέστη αναγκαίο οι θαλάσσιοι χάρτες να συνοδεύονται και από τη χαρτογράφηση των αποκλίσεων των ενδείξεων της πυξίδας. Ο διάσημος αστρονόμος Έντμοντ Χάλεϊ, γνωστός για την ανακάλυψη του κομήτη του Χάλεϊ, κατέστρωσε τον 18ο αιώνα τους πρώτους μεγάλης κλίμακας χάρτες.
Η γαλλική ερευνητική ομάδα που μελέτησε το ναυάγιο και ανακάλυψε τον κρύσταλλο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι είναι πολύ πιθανό οι ναυτικοί της εποχής να χρησιμοποιούσαν τις ηλιόπετρες για να προσδιορίζουν τη θέση των πλοίων τους. Θα μπορούσαν μάλιστα να βαθμονομούν το όργανο παίρνοντας μετρήσεις της ημέρες με ηλιοφάνεια ή ακόμα και να έχουν κατασκευάσει χάρτες με τη θέση του Ήλιου για κάθε μέρα του χρόνου. Είναι μάλιστα πολύ ενδιαφέρον ότι με τους κρυστάλλους αυτούς μπορεί κανείς να ακολουθήσει την πορεία του Ήλιου ακόμα και όταν αυτός βρίσκεται κάτω από τον ορίζοντα, εφόσον χρειάζεται κανείς απλώς το διάχυτο και όχι το άμεσο φως του ουρανού.
Πού στηρίζεται η λειτουργία της ηλιόπετρας;
Ο ασβεστίτης είναι ένα διπλοθλαστικό υλικό. Αυτό σημαίνει ότι όταν το φως πέσει στον κρύσταλλ,ο υφίσταται διπλή διάθλαση, δηλαδή διασπάται σε δύο διαθλώμενες ακτίνες. Ενώ η απλή διάθλαση εξαρτάται μόνο από την κατεύθυνση διάδοσης του φωτός, η διπλή διάθλαση, ή διπλοθλαστικότητα, εξαρτάται και από την πόλωση του προσπίπτοντος φωτός.
Τι είναι όμως η πόλωση; Όπως γνωρίζουμε σήμερα, το φως είναι ένα εγκάρσιο ηλεκτρομαγνητικό κύμα. Μπορούμε να φανταστούμε ότι, καθώς το φως διαδίδεται, το ηλεκτρικό και το μαγνητικό πεδίο που το αποτελούν ταλαντώνονται κάθετα στην κατεύθυνση διάδοσής του. Ένα μηχανικό ανάλογο ενός τέτοιου κύματος είναι η ταλάντωση ενός σκοινιού του οποίου κουνάμε τη μία άκρη. Το επίπεδο πάνω στο οποίο ταλαντώνεται το ηλεκτρικό πεδίο του φωτός ονομάζεται επίπεδο πόλωσης.
Οι διάφορες διαδικασίες από τις οποίες παράγεται το φως αλλά και η αλληλεπίδραση του φωτός με την ύλη (π.χ. ατμόσφαιρα, σύννεφα κ.λπ.) επιδρούν στο επίπεδο πόλωσης του φωτός. Αυτό είναι κάτι που δίνει τη δυνατότητα στους επιστήμονες να εκμεταλλευτούν την πόλωση του φωτός ώστε να αντλήσουν ακόμα περισσότερες πληροφορίες για τα φαινόμενα που παρατηρούν.
Στην περίπτωση της ηλιόπετρας, το διάχυτο φως του νεφοσκεπή ουρανού διαθλάται σε δύο ακτίνες, καθώς αυτό εισέρχεται μέσα στον κρύσταλλο, δημιουργώντας δύο είδωλα. Η φωτεινότητα και η θέση των ειδώλων αλλάζουν καθώς περιστρέφουμε τον κρύσταλλο και καθώς πλησιάζουμε τη θέση στην οποία βρίσκεται ο Ήλιος. Επομένως, ένας έμπειρος χρήστης μπορεί, τοποθετώντας κατάλληλα την ηλιόπετρα, να προσδιορίσει τη θέση του Ήλιου με ικανοποιητική ακρίβεια.
Τι λένε τα τελευταία πειράματα
Το ερώτημα βέβαια παραμένει. Θα μπορούσε ένας κρύσταλλος ασβεστίτη να χρησιμοποιηθεί για τον προσδιορισμό της ακριβούς θέσης του Ήλιου σε μια συννεφιασμένη μέρα;
Ακριβώς αυτό το θέμα της ακρίβειας αποφάσισαν να διερευνήσουν πειραματικά τα μέλη μιας ερευνητικής ομάδας από το Eötvös Loránd University της Ουγγαρίας. Συγκέντρωσαν δείγματα διπλοθλαστικών υλικών που θα μπορούσαν να είναι διαθέσιμα στους Βίκινγκς, όπως ασβεστίτη, κορδιερίτη και τουρμαλίνη. Στη συνέχεια, εξέτασαν τις δυνατότητές τους σε διάφορες συνθήκες νεφοκάλυψης ή ομίχλης, σε διάφορες εποχές του έτους και ώρες της ημέρας. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι κρύσταλλοι ασβεστίτη, δηλαδή της ισλανδικής κρυστάλλου, δίνουν τα πιο ακριβή αποτελέσματα, ενώ σε λίγες περιπτώσεις οι κρύσταλλοι κορδιερίτη και τουρμαλίνη φαίνονται πιο αποδοτικοί. Επομένως, δεν αποκλείεται οι ναυτικοί Βίκινγκς να χρησιμοποιούσαν αυτούς τους κρυστάλλους για να προσδιορίσουν τη θέση του Ήλιου.
Για ποιο λόγο όμως δεν έχουμε βρει τέτοιους κρυστάλλους σε τάφους των Βίκινγκς; Από πολλούς επιστήμονες αυτό αποδίδεται στις ταφικές συνήθειες των Σκανδιναβών, οι οποίοι έκαιγαν συνήθως τους νεκρούς τους. Η καύση έχει ως αποτέλεσμα την καταστροφή αυτών των κρυστάλλων. Ωστόσο, πριν από μερικά χρόνια βρέθηκαν για πρώτη φορά θραύσματα ισλανδικής κρυστάλλου σε οικισμό Βίκινγκς στην Ισλανδία. Τέλος, το γεγονός ότι βρέθηκε ένας τέτοιος κρύσταλλος σε ναυάγιο, αν και μεταγενέστερης ιστορικής περιόδου, σημαίνει ότι είναι πιθανό στο μέλλον να εντοπιστούν ανάλογα ευρήματα σε πλοία της περιόδου των Βίκινγκς.
