Ας δούμε τον κλασικό πίνακα του Σαλβαντόρ Νταλί «Η Επιμονή της Μνήμης» και ας φανταστούμε ότι ο χρόνος είναι περίπου όπως τον έχει ζωγραφίσει. Είναι κάτι ρευστό, ασαφές και αλλάζει από μέρος σε μέρος. Η σύγχρονη φυσική έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο χρόνος δεν είναι μια απόλυτη έννοια που υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο και τα πράγματα του κόσμου. Δεν υπάρχει, δηλαδή, κάπου ένα ακίνητο κοσμικό ρολόι που κινείται με μία ανεξάρτητη και αληθινή ώρα.
Ο Λάιμπνιτζ, πριν από τρεις αιώνες περίπου, είχε πει ότι ο χρόνος δεν είναι παρά μια διαδοχή γεγονότων. Όταν κάτι συμβαίνει, δηλαδή, στη συνέχεια ακολουθείται από κάτι άλλο. Επομένως ο χρόνος, για τις ανθρώπινες υποθέσεις τουλάχιστον, δεν είναι παρά η ακολουθία των ανθρωπίνων πράξεων. Το σύνολο αυτών των πράξεων διαμορφώνει την ανθρώπινη ιστορία. Η ιστορία είναι πράξεις και ιδέες που ειπώθηκαν από συγκεκριμένους ανθρώπους και αυτές τις πράξεις και ιδέες τις ακολούθησαν νέες πράξεις και ιδέες. Κατά μία έννοια, η ιστορική μνήμη είναι αυτή η διαδοχή ιδεών και πράξεων.
Με όρους φυσιολογίας και νευροεπιστημών, η μνήμη είναι η διαδικασία μέσω της οποίας οι νευρώνες του εγκεφάλου, οι οποίοι συμμετείχαν στην κωδικοποίηση συγκεκριμένων γεγονότων, ανακατασκευάζουν αυτά τα γεγονότα.
Η μνήμη, δηλαδή, δεν είναι μόνο η διαδοχή των γεγονότων, αλλά η κατασκευή της διαδοχής των γεγονότων. Αυτή η κατασκευή, αναπόφευκτα, δεν μπορεί να είναι ίδιας ποιότητας με τα ίδια τα γεγονότα. Αναπόφευκτα θα είναι πιο απλή, πιο θολή, λιγότερο ακριβής και περισσότερο συγκεχυμένη. Ακόμη και η γραφή δεν μπορεί να περισώσει ακέραιο το γεγονός που συνέβη. Ο ιστορικός είναι ο αρχιτέκτονας της ανθρώπινης μνήμης και η κατάρα του είναι ότι πρέπει να κατασκευάζει διαδοχές γεγονότων, για τις οποίες γνωρίζει ότι δεν θα επιτύχει ποτέ την ακριβή αναπαράστασή τους.
Η τέχνη μιμείται τη ζωή, λέμε συνήθως. Για την ακρίβεια την κατασκευάζει. Με έναν διαφορετικό τρόπο από την Ιστορία, οπωσδήποτε, αλλά την κατασκευάζει. Κάθε έργο τέχνης και κάθε ιστορικό βιβλίο αποτελούν, πέρα από την προσπάθεια κατασκευής ενός ή περισσότερων γεγονότων, γεγονότα και τα ίδια. Τη στιγμή που ολοκληρώνεται ένα έργο τέχνης ή μια ιστορική εργασία, εκείνη ακριβώς τη στιγμή αποτελούν γεγονότα που ακινητοποιήθηκαν σε ένα συγκεκριμένο σημείο μιας συγκεκριμένης διαδοχής γεγονότων. Την επόμενη φορά που κάποιος θα θυμηθεί το έργο τέχνης ή θα επικαλεστεί την εργασία, θα ξανακατασκευάσει τα έργα.
Η μνήμη, επομένως, είναι πράξη. Πρόκειται για μία αργή πράξη, που απώτερο σκοπό έχει να αντισταθεί στη λήθη της λησμονιάς. Γιατί; Διότι αυτού του είδους η λήθη ταυτίζεται με τον θάνατο. Οι ανθρώπινες πράξεις πεθαίνουν, είναι σαν να μην υπήρξαν ποτέ, αν δεν υπάρχει κάποιος να τις κατασκευάσει ξανά.
Ο Μίλαν Κούντερα στο έργο του «Η βραδύτητα» αναφέρεται σε κάτι που ονομάζει «υπαρξιακά μαθηματικά». Λέει χαρακτηριστικά: «Ο βαθμός της βραδύτητας είναι ευθέως ανάλογος με την ένταση της μνήμης· ο βαθμός ταχύτητας είναι ευθέως ανάλογος με την ένταση της λήθης». Και σε ένα άλλο σημείο ο Κούντερα συνεχίζει τον συλλογισμό του λέγοντας ότι «η εποχή μας έχει κυριευτεί από την επιθυμία για λήθη και παραδίδεται στον δαίμονα της ταχύτητας ακριβώς για να εκπληρώσει αυτή την επιθυμία· επιταχύνει το βήμα της επειδή θέλει να καταλάβουμε ότι επιθυμεί να μην τη θυμόμαστε πια· ότι έχει βαρεθεί τον εαυτό της· έχει σιχαθεί τον εαυτό της· ότι θέλει να σβήσει τη μικρή, τρεμάμενη φλόγα της μνήμης».
Η κατασκευή της μνήμης είναι μια προσωπική στιγμή εντός ενός συλλογικού γίγνεσθαι. Δεν πρέπει να είναι βιαστική. Δεν μπορεί να είναι βιαστική. Γιατί, όμως, ο κόσμος κινείται γρήγορα; Γιατί θέλει να ξεχάσει; Συνέβαινε πάντα; Συμβαίνει από κάποια ιστορική στιγμή και έπειτα; Ο Κούντερα εντοπίζει στην τεχνολογική επανάσταση την απαρχή της λήθης. Ο άνθρωπος, όταν δεν επιθυμεί να στοχαστεί αλλά να τρέξει, μεταθέτει την έκσταση της ταχύτητας στις μηχανές. Και, πλέον, ακόμη και όταν είναι ακίνητος, δεν στοχάζεται γιατί οι μηχανές κινούνται διαρκώς γρήγορα γι’ αυτόν αντί γι’ αυτόν. Πλέον οι μηχανές υποκαθιστούν ακόμη και εκείνες τις στιγμές βραδέος στοχασμού με στιγμές ταχείας κατασκευής της μνήμης.
Κάθε έργο τέχνης και Ιστορίας προϋποθέτει και μια επιπλέον διαδικασία. Τη συνειδητή, ή και ασυνείδητη, ειλικρίνεια του καλλιτέχνη και του ιστορικού. Οφείλουν να είναι ειλικρινείς με τον εαυτό τους. Οφείλουν να είναι ειλικρινείς με τις διαδοχές ιδεών και πράξεων και να κατασκευάσουν γεγονότα με τα οποία συμφωνούν.
Τι να σημαίνει, άραγε, «ειλικρίνεια» στην κατασκευή; Σημαίνει το έργο σου να είναι απολύτως «δικαιολογημένο» με βάση τα γεγονότα που επικαλείται, τις ιδέες που αναπαριστά και τις πρακτικές στις οποίες βασίστηκε. Μήπως αυτή η προϋπόθεση, της ειλικρίνειας, δεν είναι αποκλειστικότητα του καλλιτέχνη ή του ιστορικού; Μήπως, τελικά, όλοι εμπλέκονται σε διαδοχές γεγονότων όπου απαιτείται κάποιος να τοποθετεί τις πράξεις και ιδέες του λαμβάνοντας υπόψη το πλαίσιο εντός του οποίου ανήκει; Με απλά λόγια, να μπορεί να το δικαιολογήσει. Πώς μπορεί κανείς να δικαιολογήσει την κατασκευή του;
Ένας χτίστης, για παράδειγμα, εύκολα μπορεί να ισχυριστεί τα εξής: «Έχτισα ένα σπίτι για να μείνει ένας άνθρωπος. Επειδή έχω παρατηρήσει, μέσα από διάφορα γεγονότα, ότι μέσα στα σπίτια οι άνθρωποι ζουν καλύτερα και πιο προστατευμένοι, δικαιολογώ το χτίσιμο μέσα από αυτή την πρακτική». Είπαμε, όμως, ότι η δικαιολόγηση ανήκει στον πυρήνα της ειλικρίνειας και η ειλικρίνεια είναι μια ηθικά φορτισμένη έννοια. Εκτός του πυρήνα, η δικαιολόγηση δυνητικά αποτελεί μια post-truth πρακτική. Αν δεν είμαι ειλικρινής, μπορώ να δικαιολογήσω ό,τι θέλω στο όνομα του...
Και εδώ αρχίζουν τα δύσκολα. Στο όνομα ποιου; Στο βιβλίο του «Confiteor» ο Ζάουμε Καμπρέ έχει έναν εξαιρετικό διάλογο, μέσα από τον οποίο αναδεικνύονται τα όρια πέρα από τα οποία η δικαιολόγηση παύει να αποτελεί συγκροτητικό στοιχείο της ειλικρίνειας. Ο διάλογος είναι μεταξύ τριών ανθρώπων:
«Αν το κακό μπορεί να προκληθεί αδικαιολόγητα, την πατήσαμε».
«Δεν σε καταλαβαίνω».
«Αν μπορώ να κάνω κακό σε σένα σαν να μην τρέχει τίποτα, η ανθρωπότητα δεν έχει μέλλον».
«Εννοείς το έγκλημα χωρίς λόγο, έτσι απλά;».
«Το έγκλημα έτσι απλά είναι ό,τι πιο απάνθρωπο μπορώ να φανταστώ. Βλέπω έναν άνθρωπο να περιμένει το λεωφορείο και τον σκοτώνω. Φρικτό».
«Το μίσος δικαιολογεί το έγκλημα;».
«Όχι, αλλά το εξηγεί. Το αδικαιολόγητο έγκλημα είναι όχι μόνο τρομακτικό, αλλά και ανεξήγητο».
«Και ένα έγκλημα στο όνομα του Θεού;» παρενέβη η Σάρα.
«Είναι ένα αδικαιολόγητο έγκλημα, αλλά με υποκειμενικό άλλοθι».
«Κι αν γίνεται στο όνομα της ελευθερίας, της προόδου ή του μέλλοντος;».
«Το να σκοτώνεις στο όνομα του Θεού ή στο όνομα του μέλλοντος είναι το ίδιο. Όταν η αιτία είναι κάποια ιδεολογία, η ενσυναίσθηση και η συμπόνια εξαφανίζονται. Σκοτώνουμε ψυχρά, δίχως να επηρεάζεται η συνείδηση, σαν το αδικαιολόγητο έγκλημα ενός ψυχοπαθούς».
Ο Αλμπέρ Καμύ έλεγε ότι κάθε ιδεολογία είναι ενάντια στην ανθρώπινη ψυχολογία. Αυτός ο συλλογισμός μπορεί να προεκταθεί αν πούμε ότι κάθε ιδεολογία είναι ενάντια στη μνήμη. Είναι ενάντια στην Ιστορία. Κάθε ιδεολογία επιθυμεί να ακινητοποιήσει για τον εαυτό της την Ιστορία και να παγώσει τα γεγονότα. Επιθυμεί να αφαιρέσει από την Ιστορία τις αντίπαλες ιδεολογίες και να μείνει η ίδια ως η ολοκλήρωση της Ιστορίας, η ολοκλήρωση της λήθης με αντάλλαγμα την αιωνιότητα.
Η θρησκεία, ως ιδεολογική πρακτική, αποτελούσε πάντα την πιο αρχαία μορφή υπόσχεσης της αιωνιότητας του κόσμου. Ίσως, τελικά, ο Νταλί να μην έπρεπε να βάλει δείκτες στα ρολόγια του. Αν και το έργο, με τα ρολόγια που λιώνουν, ήταν η προσπάθεια των εγκεφαλικών νευρώνων του Νταλί να επανακατασκευάσουν ένα γεγονός που είχε να κάνει απλώς με λιωμένο καμαμπέρ.
