● Οι ιστορικοί της επιστήμης γνωρίζουν πολύ καλά τη σημασία του Αρχείου. Κατά μία έννοια το αρχείο είναι το εργαστήριο του ιστορικού. Η συγκέντρωση και η συνδυαστική αξιοποίηση ιστορικών τεκμηρίων είναι η καλύτερη μέθοδος ανασύστασης του παρελθόντος. Αυτό ισχύει για όλους τους ιστορικούς, ασφαλώς, αλλά για τους ιστορικούς της επιστήμης ακόμη περισσότερο. Τα τεκμήρια που αφορούν το επιστημονικό έργο του παρελθόντος είναι κατά μείζονα λόγο κείμενα, σχέδια και όργανα, που σε πολλές περιπτώσεις τα παραλαμβάνουμε ήδη οργανωμένα όπως ήταν στην αρχική τους κατάσταση. Ένα εργαστήριο, η βιβλιοθήκη ενός επιστήμονα, μια συλλογή δειγμάτων: εύγλωττες μαρτυρίες.
● Η εργασία στο αρχείο κινητοποιείται από μια φιλοδοξία: Να κάνουμε τα τεκμήρια να μιλήσουν και να μας αφηγηθούν χωρίς διακοπές τη διαδρομή της επιστημονικής σκέψης, την πορεία προς μια θεωρητική σύλληψη ή τις ανατροπές και τα αδιέξοδα που σηματοδότησαν τις προσπάθειες κατανόησης ενός φυσικού φαινομένου. Όσο πιο πλήρες είναι το αρχείο, τόσο μικρότερα και λιγότερο σημαντικά θα είναι τα ρήγματα σε αυτή την αφήγηση. Πότε είναι πλήρες ένα αρχείο όμως; Πριν από 20 περίπου χρόνια ο M. Frayn έγραφε στο περίφημο «Υστερόγραφο» του θεατρικού έργου του Κοπεγχάγη: «Η μεγάλη πρόκληση που αντιμετωπίζουν τόσο ο αφηγητής όσο και ο ιστορικός είναι να μπουν στο μυαλό των ανθρώπων, να σταθούν εκεί που στέκονταν εκείνοι και να δουν τον κόσμο όπως τον έβλεπαν εκείνοι, να κάνουν κάποιες λελογισμένες εικασίες περί των κινήτρων και των προθέσεών τους -κι αυτό είναι ακριβώς που η καταγεγραμμένη Ιστορία αδυνατεί να πετύχει. Ακόμα κι αν πετύχουμε να προσπελάσουμε όλες τις μαρτυρίες, ο μόνος τρόπος να μπούμε στο μυαλό των πρωταγωνιστών είναι διαμέσου της φαντασίας». Ένα αρχείο μπορεί να είναι ελλιπές. Δεν μπορεί όμως ποτέ να είναι πλήρες.
● Η εργασία στο αρχείο στηρίζεται σε μια μεταφυσική αξίωση. Το παρελθόν είναι γραμμικό, ενώ το μέλλον είναι πιθανοκρατικό και διακλαδιζόμενο. Τετριμμένη αξίωση, ασφαλώς: Το παρελθόν είναι συντελεσμένο. Όπως κι αν έγιναν τα πράγματα, έχουν γίνει πλέον. Συνεπώς είναι θεωρητικά δυνατόν να ανασυγκροτήσουμε τη συγκεκριμένη αιτιακή αλληλουχία, η οποία οδήγησε στη συγκεκριμένη έκβαση. Δεν ισχύει το ίδιο για το μέλλον. Το μέλλον είναι απροσδιόριστο εφόσον δεν γνωρίζουμε με ποιον τρόπο θα εξελιχθούν τα πράγματα. Η πείρα μάς έχει διδάξει ότι ένα σύνολο από αμοιβαία συσχετιζόμενα γεγονότα (ένα «σύστημα») μπορεί στη χρονική του εκδίπλωση να οδηγήσει σε ποικίλες καταστάσεις. Ακόμη κι αν μπορούμε να προβλέψουμε κάποιες από αυτές, το πιθανότερο είναι ότι το τελικό αποτέλεσμα θα διαψεύσει κατά το μεγαλύτερο μέρος τις προβλέψεις μας εξαιτίας του πλήθους και της ετερογένειας των παραγόντων που συμμετέχουν στη διαμόρφωσή του. Μυστικά, δισταγμοί, παλινωδίες, προσδοκίες, συγκρούσεις, αντιφάσεις, όλα αυτά μπορεί να επηρεάσουν αποφασιστικά την έκβαση μιας κατάστασης, πέρα από τον έλεγχο ή τις προβλέψεις μας. Όταν αυτή η κατάσταση είναι συντελεσμένη, όμως, τίποτε απ’ όλα αυτά δεν παίζει ρόλο. Κανονικά, αν είμαστε σε θέση να συγκροτήσουμε ένα «πλήρες» αρχείο, όλοι αυτοί οι παράγοντες είτε εκμηδενίζονται είτε εντάσσονται σε μια ξεκάθαρη αιτιακή αλληλουχία: Το παρελθόν δεν ενέχει δυνατότητες. Είναι όμως αυτή η μόνη δυνατή θεώρηση του παρελθόντος;
● Η μνήμη είναι πολύπλοκη. Με τη μαθηματική έννοια: Δεν είναι μια γραμμική διαδικασία εγγραφής και ανάκτησης, αλλά μια πολύ πιο σύνθετη διεργασία. Ένα σημαντικό στοιχείο αυτής της διεργασίας είναι η ανάμνηση, το να θυμόμαστε. Η ενθύμηση ενός συμβάντος δεν είναι ποτέ η απευθείας ανάκτηση μιας καταγεγραμμένης πληροφορίας από τον σκληρό δίσκο του εγκεφάλου. Είναι η κάθε φορά εκ νέου κατασκευή της ανάμνησης. Η μνήμη είναι το ποτάμι του Ηράκλειτου. Δεν μπορεί να μπει κανείς δύο φορές στο ίδιο ποτάμι -δεν έχει δύο φορές την ίδια ανάμνηση για το ίδιο γεγονός. Η διαδικασία με την οποία κατασκευάζονται οι αναμνήσεις εμπλέκει ένα πλήθος παραγόντων, κάποιοι από τους οποίους έρχονται από το παρελθόν και κάποιοι από το παρόν μας. Υπ’ αυτή την έννοια η διαδικασία της ενθύμησης στοιχειοθετείται από τη συνομιλία του εκάστοτε παρόντος μας με ένα μονίμως διαφεύγον παρελθόν. Μπορεί να μην μας αρέσει η καταστατική απουσία βεβαιότητας που συνεπάγεται αυτή η διαδικασιακή προσέγγιση της μνήμης, αλλά έτσι είναι η ζωή: μια ακατάπαυστα ενεργή θετικότητα -η ζωή πάντοτε παράγει.
● Με αυτή την έννοια το αρχείο δεν είναι το εργαστήριο του ιστορικού που προσπαθεί να ανακτήσει ένα παρελθόν που έχει τελεσιδικήσει. Είναι το εργαστήριο της μνήμης, όπου το παρόν συνομιλεί με το παρελθόν παράγοντας ιστορικές αλήθειες. Η συνομιλία αυτή ενορχηστρώνεται από τα ερωτήματα που θέτει ο ερευνητής στα τεκμήρια με στόχο όχι να ανιχνεύσει τη μία και μοναδική πορεία που οδήγησε στο παρόν του, αλλά να φέρει στην επιφάνεια το σύνολο των δυνατοτήτων που εγκλείονταν σε κάθε φάση που ένα σύστημα άλλαζε κατάσταση. Από όλες αυτές τις δυνατότητες μόνο μία υλοποιούνταν, αλλά οι υπόλοιπες δεν είναι σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Το παρελθόν είναι εξίσου πολύμορφο και δυναμικό με το μέλλον. Η ασυμμετρία παρελθόντος - μέλλοντος δεν μπορεί να τεκμηριωθεί ούτε λογικά ούτε εμπειρικά. Οι ματαιωμένες ή μερικώς εκπληρωμένες δυνατότητες έχουν αφήσει τα ίχνη τους στην Ιστορία ακριβώς ως δυνατότητες, ως δυνάμεις δηλαδή που συνδιαμόρφωσαν την πορεία των πραγμάτων, χωρίς όμως να περιληφθούν στο τελικό αποτέλεσμα. Και ο χώρος όπου κοιμούνται αυτές οι δυνατότητες είναι το αρχείο.
● Η εργασία στο αρχείο, επομένως, είναι μια εργασία αναβίωσης του παρελθόντος ως ενός πολύπλοκου πεδίου δυνατοτήτων, εντός του οποίου έλαβαν χώρα τα γεγονότα που γνωρίζουμε. Η συνύπαρξη των τεκμηρίων και η οργάνωση των συλλογών αποτελεί εξαιρετική πρώτη ύλη γι’ αυτή την εργασία. Η συνύπαρξη των τεκμηρίων από μόνη της υποκινεί τον διάλογο, καθιστά τα άψυχα αντικείμενα ομιλητικά. Επίσης επιτρέπει στα μεν να αμφισβητούν τα δε απαλλάσσοντας τον ιστορικό από την απατηλή ευκολία των εύγλωττων μαρτυριών. Βρισκόμαστε όμως πλέον στην εποχή του «Αρχείου 2.0». Η διασταύρωση του αρχείου με την ψηφιακότητα προσφέρει νέες δυνατότητες αναβίωσης του παρελθόντος. Η ψηφιοποίηση των τεκμηρίων, που μέχρι τώρα απλώς μαρτυρούσαν τις υλοποιημένες και ματαιωμένες δυνατότητες μιας συντελεσμένης ιστορικής διαδρομής, τους επιτρέπει να αποκτήσουν νέα ζωή μέσα στον ψηφιακό χώρο. Να ξαναγίνουν ενεργοί -και μάλιστα οιονεί ιστορικοί- παράγοντες που παίζουν ξανά και ξανά (reenact) το παιγνίδι της ιστορικής δυνατότητας. Και επιτρέπει στο εκάστοτε παρόν να ρωτήσει ξανά και ξανά το -μονίμως διαφεύγον και γι’ αυτό πάντοτε ενεργό- παρελθόν για τις δυναμικές και τους περιορισμούς που του κληροδότησε, πίσω και πέρα από το στατικό αφήγημα της οριστικής και αμετάκλητης σχέσης τους.
