Ο Κάλβιν Κάντι βγάζει από την τσάντα του ένα ανθρώπινο κρανίο και το αφήνει πάνω στο τραπέζι. Είναι το κρανίο του γερο-Μπεν, του έγχρωμου σκλάβου που φρόντιζε για χρόνια τον παππού, τον πατέρα και όλη την οικογένεια του Κάλβιν. Ο Κάλβιν μεγάλωσε ανάμεσα σε δεκάδες έγχρωμους σκλάβους και ζούσε μαζί τους κάθε μέρα της ζωής του. Η ερώτηση που κάνει ο Κάλβιν στους παρευρισκόμενους είναι απλή: «Γιατί δεν μας σκοτώνουν;.
Και συνεχίζει: «Ακριβώς εκεί στη βεράντα, τρεις φορές την εβδομάδα για πενήντα χρόνια, ο γερο-Μπεν ξύριζε τον πατέρα μου με ένα ξυράφι. Τώρα, αν ήμουν ο γερο-Μπεν, θα έκοβα τον λαιμό του πατέρα μου και δεν θα περίμενα καν πενήντα χρόνια για να το κάνω. Αλλά ποτέ δεν το έκανε. Γιατί; Βλέπετε, η επιστήμη της Φρενολογίας βοηθάει στην κατανόηση της διάκρισης ανάμεσα σε δύο είδη. Στο κρανίο των Αφρικανών, η περιοχή που συνδέεται με την υποταγή είναι μεγαλύτερη από κάθε ανθρώπινο ή άλλο υποανθρώπινο είδος στον πλανήτη Γη. Αν εξετάσετε αυτό το κομμάτι κρανίου εδώ, θα παρατηρήσετε τρία ξεχωριστά κοιλώματα. Εδώ, εδώ και εδώ. Τώρα, αν κρατούσα το κρανίο ενός... Ισαάκ Νεύτωνα ή Γαλιλαίου, αυτά τα τρία κοιλώματα θα βρίσκονταν στην περιοχή του κρανίου που συνδέεται περισσότερο με τη δημιουργικότητα. Αλλά αυτό είναι το κρανίο του γερο-Μπεν και στο κρανίο του γερο-Μπεν, που στερείται ιδιοφυΐας, αυτά τα τρία κοιλώματα βρίσκονται στην περιοχή του κρανίου που συνδέεται περισσότερο με τη δουλικότητα».
Η παραπάνω περιγραφή και τα λόγια είναι από την ταινία «Django Unchained» του Κουέντιν Ταραντίνο (2012) και στον ρόλο του Κάλβιν Κάντι ο Λεονάρντο Ντι Κάπριο. Ο χαρακτήρας του Κάλβιν Κάντι μοιάζει εξαιρετικά με τον φρενολόγο Τσαρλς Κάλντγουελ (Charles Caldwell), ο οποίος γεννήθηκε στη Βόρεια Καρολίνα των ΗΠΑ το 1772 και πέθανε το 1853. Ήταν γιος Ιρλανδών μεταναστών και σπούδασε στη Σχολή Ιατρικής του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια. Ταξίδεψε στο Παρίσι για να γνωρίσει τον φρενολόγο Πιέρ Μαρί Ντιμουτιέ. Ο Ντιμουτιέ είχε γυρίσει όλο τον κόσμο και είχε συγκεντρώσει κρανία ανθρώπων από κάθε γωνιά της Γης. Ο Κάλντγουελ ασχολήθηκε συστηματικά με τη Φρενολογία και επιστρέφοντας στις ΗΠΑ έγινε ένας από τους μεγαλύτερους ειδήμονες φρενολόγους. Παράλληλα, ήταν υποστηρικτής της δουλείας και μέσω της Φρενολογίας προσπάθησε να νομιμοποιήσει τις ρατσιστικές του απόψεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε ένα γράμμα που έστειλε σε έναν φίλο του το 1837 έγραφε ότι οι περιοχές του εγκεφάλου που συνδέονται με τον σεβασμό και την επιφυλακτικότητα ήταν μεγαλύτερες στους Αφρικανούς. Σημείωνε ότι οι Αφρικανοί ήταν σκλάβοι επειδή μπορούσαν να «εξημερωθούν». Ο εγκέφαλός τους έδειχνε ότι πρέπει να έχουν έναν αφέντη. Προφανώς, οι ρατσιστικές αυτές θέσεις είναι παραπάνω από εξοργιστικές, αλλά απόλυτα συμβατές με το αποικιοκρατικό πλαίσιο του 19ου αιώνα.
Η Φρενολογία είχε την καταγωγή της στις προσπάθειες που έγιναν στα τέλη του 18ου αιώνα με σκοπό τη συγκρότηση μιας υλιστικής επιστήμης που θα περιέγραφε τις ιδιότητες και λειτουργίες του νου. Ένας Βιενέζος γιατρός, ο Φραντς Γιόζεφ Γκαλ (1758-1828), προσπαθούσε να καταλάβει τη σχέση μεταξύ εγκεφάλου και διαφόρων ψυχικών καταστάσεων. Η θέση του ήταν ότι ο εγκέφαλος ήταν το όργανο του νου και ότι ο νους είχε συγκεκριμένες ικανότητες. Θεωρούσε πως κάθε ικανότητα του ανθρώπου βρίσκεται σε κάποιο ξεχωριστό όργανο ή κάποια περιοχή του εγκεφάλου. Το μέγεθος κάθε οργάνου καθόριζε πόσο ισχυρή ή αδύναμη ήταν κάθε ικανότητα του νου, ενώ το μέγεθος και το σχήμα του εγκεφάλου καθόριζαν το σχήμα του κρανίου. Επομένως, θεωρούσε πως από το σχήμα του κρανίου μπορούσε κανείς να καταλήξει σε συγκεκριμένα συμπεράσματα για τις ικανότητες διαφορετικών ανθρώπων και στο πόσο ισχυρές ή αδύναμες ήταν στον καθένα. Ο Γκαλ και ο μαθητής του Γιόχαν Γκάσπαρ Σπούρτσχαϊμ (1776-1832) ταξίδευαν στην Ευρώπη στις αρχές του 19ου αιώνα δίνοντας διαλέξεις για τη φρενολογία και τι σήμαινε για τον άνθρωπο.
Υπήρξαν αρκετές αντιδράσεις ενάντια στην επιστήμη της Φρενολογίας. Μια σκληρή κριτική στο έργου του Γκαλ δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Edinburgh Review» το 1815. Αρκετοί γιατροί του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου επιτέθηκαν στις θέσεις της Φρενολογίας. Ως αποτέλεσμα, προέκυψε ένα φοβερό κύμα συμπαράστασης προς τη Φρενολογία. Σύντομα έγινε λαϊκή επιστήμη. Βασικός υποστηρικτής της Φρενολογίας στο Εδιμβούργο ήταν ο Τζορτζ Κομπ, του οποίου το βιβλίο «The Constitution of Man» («Η Σύσταση του Ανθρώπου», 1828) πούλησε έως το τέλος του αιώνα πάνω από 350.000 αντίτυπα, περισσότερα από την «Καταγωγή των Ειδών» του Δαρβίνου. Η Φρενολογία εντασσόταν στο ευρύτερο πλαίσιο θεμελίωσης μιας φυσιοκρατικής συγκρότησης όλων των επιστημών σχετικά με τη θέση του ανθρώπου εντός της φύσης και της κοινωνίας. Ο Κομπ ίδρυσε και την περίφημη Φρενολογική Εταιρεία το 1820, κάτι που οδήγησε στην ίδρυση πολλών άλλων παρόμοιων εταιρειών.
Ένας από τους λόγους που έγινε τόσο διάσημη η Φρενολογία ήταν ο λαϊκός της χαρακτήρας. Θεωρητικά, ο καθένας μπορούσε να γίνει φρενολόγος. Οι βασικές αρχές της ήταν σαφείς και ξεκάθαρες. Επομένως, κάθε φρενολόγος μπορούσε να δουλέψει με βάση κάποιες αξιωματικές αρχές, που του επέτρεπαν να φτιάχνει χάρτες του εγκεφάλου και να καταγράφει τις περιοχές που είχαν συγκεκριμένα όργανα ή ανωμαλίες. Η Φρενολογία, όπως και ο Μεσμερισμός που είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, εξέφραζε και μια αντίθεση στην ιεραρχία της εποχής. Αν οι ικανότητες και κλίσεις ενός ανθρώπου καθορίζονταν από το μέγεθος και το σχήμα των οργάνων του εγκεφάλου, τότε αυτά τα χαρακτηριστικά θα έπρεπε να καθορίζουν την κοινωνική θέση και καταξίωση του οποιουδήποτε ανθρώπου και όχι η κληρονομικότητα ή το πόσο πλούσιος ήταν κάποιος. Κατά συνέπεια, η εξουσία θα έπρεπε να δίνεται σε όσους και όσες είχαν τα κατάλληλα χαρακτηριστικά στον εγκέφαλό τους! Αρκετοί φρενολόγοι έδιναν συμβουλές, επί πληρωμή, σε γονείς για τις επαγγελματικές κλίσεις των παιδιών τους ή σε αφέντες για το κατά πόσο μπορούσαν να εμπιστευτούν τους σκλάβους τους.
Υπήρχαν περιπτώσεις φρενολόγων, όπως η Λουκρίσια Μοτ ή ο Χόρας Μαν, που προσπαθούσαν να συγκροτήσουν μέσω της επιστήμης τους μια αντιρατσιστική ατζέντα. Έβλεπαν τη Φρενολογία ως μια ευκαιρία να καταργηθεί η δουλεία. Έλεγαν, για παράδειγμα, ότι η φαινομενική δειλία και αδυναμία των Αφρικανών εξυπηρετούσαν συγκεκριμένους σκοπούς. Τους εμπόδιζε από το να πάρουν εκδίκηση απέναντι σε όποιον τους καταπίεζε. Επίσης, αν ήταν αδύναμοι, αυτό ήταν ένδειξη ότι η κοινωνία θα έπρεπε να τους βοηθήσει και όχι να τους υποδουλώσει. Είναι σαφές ότι ακόμη και τέτοιου είδους απόψεις δεν απέκλειαν τις ρατσιστικές θέσεις, το αντίθετο μάλλον.
*Η Φρενολογία σήμερα θεωρείται ένας ψευδοεπιστημονικός κλάδος. Ωστόσο, έδωσε ώθηση σε κλάδους όπως η Ψυχιατρική και η Νευροψυχολογία. Οφείλουμε, ωστόσο, να θυμόμαστε ότι το πλαίσιο συγκρότησής της ήταν στη βάση του ιδεολογικό. Απέκτησε λαϊκά χαρακτηριστικά, έγινε αποδεκτό σε μια συγκεκριμένη ιστορική και ιδεολογική βάση και οι διαμάχες ή οι συναινέσεις δεν είχαν αποκλειστικά επιστημονικά κριτήρια. Τα κριτήρια, μάλλον, ήταν περισσότερο ιδεολογικά.
Δημήτρης Πετάκος
