Live τώρα    
20°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.4°C21.6°C
2 BF 69%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ασθενής ομίχλη
19 °C
15.6°C20.8°C
2 BF 70%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
17.7°C19.8°C
4 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
25 °C
22.5°C24.8°C
2 BF 34%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
21 °C
20.9°C22.3°C
3 BF 46%
Κατηγορία δεύτερη: Τσαρλατάνοι και ειδήμονες ή οι δύο όψεις του νομίσματος
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Κατηγορία δεύτερη: Τσαρλατάνοι και ειδήμονες ή οι δύο όψεις του νομίσματος

Πρόσφατα, διαβάσαμε για την περίφημη πιστοποίηση που έδωσε το υπουργείο Παιδείας σε εργαστήριο ελευθέρων σπουδών Αστρολογίας. Το συγκεκριμένο εργαστήριο παρέχει πρόγραμμα μαθημάτων για όσους ενδιαφέρονται να εκπαιδευτούν ως επαγγελματίες αστρολόγοι. Τελικά, ο υφυπουργός ζήτησε από τον Εθνικό Οργανισμό Πιστοποίησης Προσόντων και Επαγγελματικού Προσανατολισμού να ανακαλέσει την άδεια. Ωστόσο, το γεγονός αυτό έδωσε αφορμή για έναν έντονο δημόσιο διάλογο. Τα περισσότερα επιχειρήματα είχαν στην καρδιά της ρητορικής τους ότι η Αστρολογία δεν είναι επιστήμη, αλλά απάτη και ότι δεν εκπροσωπεί την αξία της αλήθειας. Πριν πάρουμε άκριτα θέση υπέρ των επιστημών, έχει ένα νόημα να μιλήσουμε για την αλήθεια ως μια έννοια που παραδοσιακά βρίσκεται στους αντίποδες του ψεύδους ή της απάτης.

Ο Μισέλ Φουκό έχει επισημάνει ότι η αλήθεια έχει κάποια γνωρίσματα. Η αλήθεια επικεντρώνεται στη μορφή του επιστημονικού λόγου και στους θεσμούς που τον παράγουν. Υπόκειται σε συνεχή οικονομική και πολιτική παρακίνηση. Αποτελεί, δηλαδή, αίτημα των πολιτικών και οικονομικών μηχανισμών. Η αλήθεια κυκλοφορεί μέσω των μηχανισμών της εκπαίδευσης και της πληροφόρησης. Παράγεται και μεταβιβάζεται υπό τον κυρίαρχο έλεγχο πολιτικών και οικονομικών μηχανισμών, όπως το πανεπιστήμιο, ο στρατός και τα ΜΜΕ. Τέλος, η αλήθεια αποτελεί ζήτημα πολιτικών και κοινωνικών αντιπαραθέσεων. Επομένως, η αλήθεια συνδέεται με μια κυκλική σχέση με τα συστήματα εξουσίας που την παράγουν και την υποστηρίζουν, καθώς και με αποτελέσματα εξουσίας τα οποία παράγει και επεκτείνει.

Επομένως, αν η αλήθεια αποκτά περιεχόμενο μέσα από κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτικούς θεσμούς, τότε πώς μπορούμε να θέσουμε βέβαια αξιολογικά κριτήρια για το τι είναι αληθές; Μπορούμε να διακρίνουμε το αληθές από το ψευδές; Η απάντηση που δίνεται συνήθως είναι θετική και έχει τρία χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι η μέθοδος: Κάθε διανοητική επινόηση προϋποθέτει μια μέθοδο. Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η πλειοψηφική συναίνεση ότι αυτό που επινοούμε είναι αληθές. Το τρίτο χαρακτηριστικό είναι η ωφελιμότητα: Αν κάτι είναι ωφέλιμο, τότε είναι αληθές.

Προκύπτει ένα απλό ερώτημα σε αυτό το σημείο: Γίνεται να παραχθεί κάτι που είναι απολύτως συμβατό με τα τρία χαρακτηριστικά, αλλά είναι ψευδές; Δηλαδή, να έχει μέθοδο, διευρυμένη συναίνεση και να είναι ωφέλιμο; Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, αλλά και πιο πριν, κυκλοφορούσαν στην «άγρια Δύση» των ΗΠΑ περιπλανώμενοι θεραπευτές, οι οποίοι εμπορεύονταν διαφόρων ειδών σκευάσματα. Έδιναν εκπληκτικές παραστάσεις για το θαυματουργό ελιξίριο που παραγόταν από «λάδι φιδιού», θεράπευε σχεδόν κάθε αρρώστια και επιμήκυνε και το προσδόκιμο ζωής. Σε αυτές τις εκδηλώσεις υπήρχαν και διασκεδαστές που έκαναν ταχυδακτυλουργικά, έπαιζαν μουσική, έλεγαν ιστορίες, υπνώτιζαν τους παρευρισκομένους, ενώ ο θεραπευτής πουλούσε τα σκευάσματά του. Μόλις η παράσταση τελείωνε, οι περιπλανώμενοι «τσαρλατάνοι» έφευγαν για την επόμενη πόλη. Προφανώς, δεν υπήρχε τίποτα θεραπευτικό σε όσα έδιναν. Ωστόσο, υπολογίζεται ότι στα μέσα του 19ου αιώνα είχαν δοθεί πάνω από 1.500 πατέντες για τέτοιου είδους σκευάσματα. Η κερδοφορία που προέκυπτε από τέτοιους είδους πατέντες ήταν πάνω από 80 εκατομμύρια δολάρια. Μια ολόκληρη οικονομία αναπτυσσόταν από κάτι που είχε μέθοδο, συναίνεση και ωφελιμότητα.

Στη σημερινή εποχή υπάρχουν αντίστοιχοι ψηφιακοί περιπλανώμενοι θεραπευτές. Πόσες φορές δεν έχουμε διαβάσει σε διάφορες ιστοσελίδες ψευδείς ειδήσεις; Για παράδειγμα, κυκλοφορούσε μια είδηση ότι το John Hopkins Hospital πρότεινε ότι υπάρχει κι άλλος τρόπος καταπολέμησης του καρκίνου εκτός των χημειοθεραπειών. Πρόκειται για ένα ψευδές δημοσίευμα που κυκλοφορεί από το 2007. Να σημειωθεί ότι το πανεπιστήμιο ή το νοσοκομείο δεν λέγονται John Hopkins αλλά Johns Hopkins. Τέτοιες ειδήσεις κυκλοφορούν γιατί συντηρείται μια τεράστια αγορά με εναλλακτικές θεραπείες αμφιβόλου αποτελεσματικότητας. Αντίστοιχης λογικής είναι και τα κινήματα εναντίον των εμβολίων. Αρκετοί άνθρωποι που στηρίζουν το κίνημα εναντίον των εμβολίων είναι «εναλλακτικοί θεραπευτές» και ως στόχο τους έχουν το κέρδος. Μια άλλη αντίστοιχη περίπτωση είναι ο ισχυρισμός ότι ο καρκίνος μπορεί να θεραπευτεί μέσω της μεθόδου του «βιοσυντονισμού». Πρόκειται για μια θεωρία που υποστηρίζει ότι η χρήση ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων (!) μπορεί να θεραπεύσει τον καρκίνο και υποστηρίζεται από τη χρήση συσκευών που περιέχουν ένα ηλεκτρικό κύκλωμα. Να σημειωθεί ότι αυτές οι συσκευές είναι ακριβές και ο πελάτης πρέπει να πληρώσει ένα σημαντικό ποσό.

Ωραία όλα τα παραπάνω, αλλά τι μπορούμε να κάνουμε; Συνήθως, η απάντηση που δίνεται είναι ότι πρέπει να οριστούν επιτροπές ειδημόνων που θα κρίνουν τι είναι αληθές και τι είναι ψευδές. Με αυτό τον τρόπο, διασφαλίζεται η εγκυρότητα μιας επιστημονικής άποψης και η θέση της στη δημόσια σφαίρα. Είναι, όμως, λύση ή είναι μέρος του προβλήματος; Σε όλες τις φιλελεύθερες δημοκρατίες οι κυβερνήσεις νομιμοποιούν αρκετές από τις αποφάσεις τους με βάση επιστημονικές γνωμοδοτήσεις. Υπάρχει η παραδοσιακή άποψη ότι οι ειδήμονες γνωρίζουν, ενώ οι πολίτες αγνοούν και παραπλανούνται. Αυτό το μοντέλο έχει ως αποτέλεσμα να υπάρχει μια σύγκρουση μεταξύ ειδημοσύνης και δημοκρατίας. Οι ειδικοί θα εγκρίνουν ή θα απορρίψουν κάτι και οι πολίτες απλώς θα το αποδεχτούν. Είμαστε, επομένως, μεταξύ σφύρας και άκμονος. Από τη μία, οι τσαρλατάνοι περιφέρονται και εκμεταλλεύονται τον κόσμο, από την άλλη οι ειδήμονες συγκροτούν ένα πλαίσιο που περιορίζει, έως έναν βαθμό, τις αρχές της δημοκρατίας. Επομένως, τι μπορεί να γίνει;

H ιστορικός των επιστημών και της τεχνολογίας Σίλα Τζασάνοφ έχει μελετήσει τις «επιστημολογίες των πολιτών» σε Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο και ΗΠΑ. Πρόκειται για κοινωνικές δομές που έχουν διαμορφώσει τη βιοτεχνολογία, το θεσμικό πλαίσιό της, τους κανονισμούς με τους οποίους παράγεται, καθώς και το πλαίσιο δημόσιου διαλόγου πάνω σε ζητήματα βιοτεχνολογίας. Πρόκειται, δηλαδή, για τοπικές κοινωνίες, όπου συμμετέχει μεγάλος αριθμός πολιτών και αποφασίζουν τους όρους και τις κατευθύνσεις στην παραγωγή της έρευνας συζητώντας άμεσα με τους ειδήμονες. Τέτοιου είδους δημοκρατικές διαδικασίες δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να είναι καθολικές και να αφορούν κάθε πολίτη στον κόσμο, ωστόσο διασφαλίζουν ότι οι όροι παραγωγής γνώσης ελέγχονται από όλους και αφορούν όλους.

Ακόμη και με τέτοιου είδους λύσεις, ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ποιο είναι το πλαίσιο που κυοφορεί οποιαδήποτε παραγωγή γνώσης. Είναι ένα πλαίσιο κερδοφορίας, όπου σκοπός είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους. Κάθε μάχη που δίνεται για την παραγωγή γνώσης αναπόφευκτα καταλήγει να μην είναι μάχη υπέρ της αλήθειας, αλλά μάχη σχετικά με τη θέση της αλήθειας σε ένα καπιταλιστικό πλαίσιο. Ο τρόπος με τον οποίο παράγεται η αλήθεια ήταν και είναι μια απαραίτητη προϋπόθεση για τον σχηματισμό και την ανάπτυξη του καπιταλισμού. Επιβιώνει κάτι όσο είναι κερδοφόρο, άρα είναι αληθές επειδή είναι κερδοφόρο. Με απλά λόγια, οι αστρολόγοι είναι επαγγελματίες που έχουν μέθοδο, κοινωνική αποδοχή και θεωρούνται ωφέλιμοι. Από τη στιγμή που τους πληρώνεις, αναγκαστικά είναι «αληθείς», ακριβώς επειδή είναι συμβατοί εντός καπιταλιστικού πλαισίου. Από την άλλη, οι επιστήμονες είναι και αυτοί επαγγελματίες που συμμετέχουν και βιοπορίζονται στο ίδιο οικονομικό πλαίσιο. Το πρόβλημα, επομένως, δεν είναι τι είδους γνώση παράγεται, αλλά με ποιους όρους και σε ποιο πλαίσιο. Όσο η μάχη εναντίον των «τσαρλατάνων» δίνεται με όρους επιστημονικής αλήθειας ή επιστημονικής ηθικής χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το θεσμικό πλαίσιο, οι «τσαρλατάνοι» θα αναπαράγονται. Άλλωστε, ό,τι είναι νόμιμο είναι και ηθικό. Έτσι δεν μας λένε;

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL