To πρόγραμμα SOW: Μελετώντας τον δημόσιο διάλογο επιστήμης και Ορθοδοξίας
Το πρόγραμμα SOW (http://www.project-sow.org/) μελετά τις σχέσεις της Ορθοδοξίας με τις επιστήμες στην εποχή μας. Εκπονείται στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών με χρηματοδότηση του Templeton World Charity Foundation και αποτελεί τη «συνέχεια» του έργου NARSES (Αριστεία 1, ΕΣΠΑ), που είχε ως στόχο τη συλλογή και μελέτη των ελληνικών πηγών που αναφέρονται στις σχέσεις Ορθοδοξίας και επιστημών, από τους Έλληνες πατέρες έως τα μέσα του 20ού αιώνα. Το πρόγραμμα SOW θα προσπαθήσει να αναδείξει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της σχέσης μεταξύ κοινωνίας και επιστημών στον σύγχρονο ορθόδοξο κόσμο και εάν αυτά τα χαρακτηριστικά είναι κοινά ή διαφοροποιούνται σε σχέση με τις ποικίλες ορθόδοξες παραδόσεις. Στόχος του SOW είναι η χαρτογράφηση του χώρου «επιστήμες-Ορθοδοξία» σε όλο τον κόσμο και συνακόλουθα η προώθηση ενός οργανωμένου διαλόγου μεταξύ επιστημών και Ορθοδοξίας, καθώς και η ένταξη των ερευνών των σχέσεων επιστημών και Ορθοδοξίας στον διεθνή ερευνητικό χώρο θρησκείας-επιστημών. Στο πλαίσιο του προγράμματος μιλήσαμε με τον δρ Ευθύμιο Νικολαΐδη, ιστορικό των Επιστημών και διευθυντή ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΙΙΕ/ΕΙΕ).
Πόσοι ερευνητές και από ποιες χώρες συμμετέχουν στο πρόγραμμα; Ποιες είναι οι ειδικότητες που συμμετέχουν και τι μεθοδολογία χρησιμοποιείτε;
Συμμετέχουν δέκα ερευνητές από Ρωσία, Ελλάδα, Ρουμανία, Βουλγαρία, Σερβία, Γεωργία, Καναδά, αλλά και δεκατέσσερις ειδικοί από άλλες χώρες. Η ομάδα απαρτίζεται από ιστορικούς των Επιστημών, φιλοσόφους, κοινωνιολόγους, θεολόγους και θετικούς επιστήμονες. Η χαρτογράφηση του χώρου, η οποία συνίσταται σε μια ανοιχτή βάση δεδομένων στα αγγλικά και σχετικές δημοσιεύσεις που θα παρουσιάζουν τα αποτελέσματα, γίνεται με ιστορική μεθοδολογία. Προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε το παρόν με τη ματιά του ιστορικού.
Η επιστήμη και η θρησκεία συνήθως αναφέρονται στη δημόσια σφαίρα είτε ως δύο κόσμοι σαφώς διαχωρισμένοι, είτε ακόμα και σε σύγκρουση όσον αφορά το καθολικό δόγμα. Ισχύει το ίδιο και για τη σχέση Ορθοδοξίας και επιστήμης;
Κατ’ αρχάς, ιστορικά η σύγκρουση δεν ισχύει. Η σημερινή επιστήμη γεννήθηκε από τον μετασχηματισμό της αρχαίας ελληνικής επιστήμης στην Ευρώπη του 16ου-17ου αιώνα, λόγω της μελέτης της Δημιουργίας από πιστούς καθολικούς και προτεστάντες λόγιους. Την εποχή της δίκης του Γαλιλαίου, η Καθολική Εκκλησία ήταν ο μεγαλύτερος χρηματοδότης των επιστημόνων. Η σύγκρουση αφορούσε επιστημονικές θεωρίες (π.χ. ηλιοκεντρικό) και όχι τη μελέτη της Δημιουργίας με λογικούς όρους (και ιδιαίτερα με Μαθηματικά), την οποία προέκρινε ο δυτικός Χριστιανισμός. Στον ορθόδοξο Χριστιανισμό, η διαμεσολάβηση των επιστημών μεταξύ ανθρώπου και Δημιουργίας δεν ίσχυε πάντοτε. Εξαρτώταν από την περίοδο και τους πρωταγωνιστές. Υπήρξαν ρεύματα, όπως αυτό του Ησυχασμού, τα οποία προέτασσαν ότι ο άνθρωπος μπορεί να αντιληφθεί τη Δημιουργία μέσω της πίστης και όχι της επιστήμης. Το γεγονός ότι ο ορθόδοξος κόσμος δεν συμμετείχε στην ανάπτυξη της νέας επιστήμης από τη μία δεν έφερε μεγάλες συγκρούσεις για τις νέες θεωρίες, αλλά από την άλλη οι νέες αυτές ιδέες θεωρήθηκαν από ορισμένους ως ξένες προς την ορθόδοξη παράδοση. Αυτά μέχρι τον 19ο αιώνα, κατά τον οποίο η επιστήμη διαχωρίζεται από την πίστη και προτάσσει τη δική της φιλοσοφία και τη δική της ηθική. Έκτοτε μπορούμε να μιλήσουμε για διάλογο, και ενίοτε διαμάχη, μεταξύ δύο διαφορετικών κόσμων, οι οποίοι όμως κάποιες φορές ταυτίστηκαν, όπως π.χ. στην περίπτωση των Ρώσων μαθηματικών στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα ή στην περίπτωση του Georges Lemaitre, του Βέλγου ιερωμένου πατέρα της θεωρίας της «Μεγάλης Έκρηξης».
Τι είδους κείμενα θα συλλέξετε στο πλαίσιο του έργου τα οποία θα αποτυπώνουν τον δημόσιο διάλογο επιστήμης και θρησκείας; Πώς θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα κείμενα αυτά για την εξαγωγή συμπερασμάτων για την σχέση επιστήμης και Ορθοδοξίας;
Συλλέγουμε ό,τι έχει γραφτεί (σε έντυπα ή σε ιστοσελίδες) μετά το 1989 (θεωρήσαμε ορόσημο την πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού»), είτε από την πλευρά της Ορθοδοξίας και αφορά τις επιστήμες, είτε από την πλευρά των επιστημών και αφορά την Ορθοδοξία: Κείμενα ορθόδοξων θεολόγων και διανοητών, κείμενα των Ορθοδόξων Εκκλησιών, κείμενα επιστημόνων ή διανοητών που ανήκουν στον ορθόδοξο κόσμο και αναφέρονται στις σχέσεις θρησκείας και επιστημών. Εκτός από τα κείμενα, συλλέγουμε σχετικές εκπομπές, συνεντεύξεις και ιστοσελίδες. Όλα αυτά στις βασικές γλώσσες της Ορθοδοξίας (ρωσικά, ελληνικά, ουκρανικά, ρουμανικά, βουλγαρικά, σερβικά, γεωργιανά), αλλά και σε άλλες γλώσσες που χρησιμοποιούνται από την Ορθοδοξία, όπως τα αγγλικά, τα γαλλικά και ή τα γερμανικά. Όλα τα μεταδεδομένα θα είναι στην αγγλική γλώσσα. Η συλλογή αυτή θα μας επιτρέψει να περιγράψουμε τις σχέσεις μεταξύ Ορθοδοξίας και επιστημών στην εποχή μας και επιπλέον θα αποτελέσει μια «βιβλιοθήκη» για περαιτέρω μελέτες.
Υπάρχουν κάποια στοιχεία από τη μέχρι τώρα έρευνα που θεωρείτε ότι παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον;
Λόγω της ιστορίας της, η Ορθοδοξία παρουσιάζει μια μεγάλη πολυπλοκότητα. Διαφορετικές παραδόσεις, αυτοκέφαλες Εκκλησίες συνδεδεμένες με εθνικά κράτη, πολλές διαφορετικές απόψεις εντός των αυτοκέφαλων Εκκλησιών. Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί και ένας ορθόδοξος λόγος εκτός του ορθόδοξου κόσμου, κυρίως στην Αγγλία, στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη Γαλλία, ο οποίος συνδιαλέγεται με απόψεις που έχουν εκφραστεί στο πλαίσιο άλλων Εκκλησιών. Το ενδιαφέρον είναι ότι σχεδόν όλες οι τάσεις που πηγάζουν από αυτή την πολύ πλούσια παράδοση εκφράζουν την επιθυμία να συνδιαλλαγούν με τις επιστήμες. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει η σχέση Ορθοδοξίας-νεωτερικότητας σε ό,τι αφορά τις επιστήμες. Στη σχέση αυτή διαφαίνονται τρεις τάσεις: Εκείνη η οποία υποστηρίζει ότι η Ορθοδοξία, για να συμφιλιωθεί με τη σύγχρονη επιστήμη, οφείλει να περάσει από τη φάση της νεωτερικότητας, μια δεύτερη η οποία προτείνει την ορθόδοξη παράδοση έναντι της αποδοχής της νεωτερικότητας και μια τρίτη η οποία υποστηρίζει πως στη μεταμοντέρνα εποχή η Ορθοδοξία έχει το πλεονέκτημα να μην έχει ενσωματώσει τη νεωτερικότητα, οπότε θα την ξεπεράσει ευκολότερα από τα άλλα χριστιανικά δόγματα.
Τι μπορεί να προσφέρει ο διάλογος επιστήμης και θρησκείας;
Η θετικιστική παράδοση του 19ου αιώνα εξέθρεψε την προσδοκία των νεωτερικών κοινωνιών ότι οι επιστήμες, συνδεδεμένες με την τεχνολογία, αποτελούν τη νέα Εδέμ. Απέναντι σε αυτό, στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου αναπτύχθηκε σταδιακά ένα κίνημα δυσπιστίας προς τις επιστήμες, το οποίο πήρε διάφορες μορφές. Στη σημερινή εποχή, όπου το θρησκευτικό αίσθημα αναβιώνει δυναμικά, ο διάλογος επιστήμης και θρησκείας είναι κομβικός. Ιστορικά, οι επιστήμες προσέφεραν πολλά στη θρησκεία και ιδιαίτερα στον Χριστιανισμό. Ήδη τα πρώτα εξηγητικά κείμενα των Ελλήνων πατέρων περί Δημιουργίας βασίστηκαν σε αρχαίες ελληνικές φιλοσοφικές θεωρήσεις του κόσμου. Το μεγάλο ερώτημα σήμερα είναι τι μπορεί να προσφέρει η θρησκεία στις επιστήμες. Μια ηθική κριτική και κάποιους ηθικούς κανόνες διαφορετικούς (ή και παρόμοιους) με αυτούς που τίθενται από την κοσμική πλευρά; Ή, επίσης, κάτι πολύ σημαντικό κατά τη γνώμη μου, μια συμβολή στην επιστημονική μεθοδολογία, η οποία θα μπορούσε σε κάποιο βαθμό να απομακρυνθεί από την απόλυτα ορθολογική μεθοδολογία που επικράτησε με τη θετικιστική παράδοση;
