Live τώρα    
21°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.2°C23.6°C
2 BF 62%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
17.4°C22.5°C
2 BF 64%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
18.2°C19.9°C
4 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
24 °C
21.0°C24.8°C
4 BF 46%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
22 °C
21.9°C23.5°C
3 BF 40%
Η φαντασιακή σύλληψη του χάρτη
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Η φαντασιακή σύλληψη του χάρτη

Κάποτε υπήρχαν πέστροφες στα μικρά ποτάμια πάνω στα βουνά. Τις έβλεπες να στέκονται στο κεχριμπαρένιο ρεύμα και τα πτερύγια με τις λευκές τους άκρες να ρυτιδιάζουν απαλά στο ρεύμα του ποταμού. Τις έπιανες στην παλάμη σου και μύριζαν μούσκλα. Στιλπνές και ψωμωμένες, μ’ εκείνη τη χαρακτηριστική συστροφή του κορμού τους. Πάνω στη ράχη τους είχανε σχέδια κυματιστά, χάρτες του κόσμου από τις απαρχές του. Χάρτες και λαβυρίνθους. Ενός πράγματος που δεν θα μπορούσε να μπει ξανά πίσω στη θέση του. Ούτε και να φτιαχτεί σωστό ξανά. Στις βαθιές κοιλάδες όπου ζούσαν, όλα πήγαιναν πολύ πιο πίσω από την ηλικία του ανθρώπου κι όλα σιγοψιθύριζαν μυστήριο.

Κόρμακ Μακ Κάρθι, Ο Δρόμος (2006)

Ο διάσημος Γάλλος μαθηματικός και φιλόσοφος Ρενέ Ντεκάρτ έλεγε ότι μπορούμε να συλλάβουμε την αλήθεια μέσα από σαφείς και ευκρινείς ιδέες. Αντίθετη γνώμη είχε ο Ιταλός πολιτικός φιλόσοφος και ιστορικός Τζιαμπατίστα Βίκο. Το 1725 δημοσίευσε το έργο του “Scienza Nuova” (“Νέα Επιστήμη”). Η βασική αρχή του έργου είναι ότι η αλήθεια δημιουργείται ή επινοείται. Η πολιτική ζωή για τον Βίκο, όπως και τα Μαθηματικά κατασκευάζονται εξολοκλήρου. Ο Βίκο θεωρούσε ότι η Γεωγραφία έχει μια μυθική διάσταση, ότι κατασκευάζει κάτι που δεν προϋπάρχει. Σημείωνε ότι αυτή η μυθική διάσταση της γεωγραφικής γνώσης συνδεόταν με τα συμφέροντα ενός τόπου και, στην περίπτωση σχεδιασμού των χαρτών, με τα συμφέροντα των αυτοκρατοριών.

Ο άνθρωπος, σύμφωνα με τον Βίκο, έχει τρεις εξαιρετικές διανοητικές ικανότητες. Αυτές είναι η μνήμη, η φαντασία και η ευφυΐα (memoria, fantasia, ingegno). Σε αυτές τις τρεις ικανότητες οφείλεται και ο μυθοποιητικός χαρακτήρας της Γεωγραφίας. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι η Γεωγραφία δεν αναπαριστά τη φύση με όρους αλήθειας, αλλά έχει μια ρητορική διάσταση. Με άλλα λόγια, κατασκευάζουμε ξανά τον κόσμο και τον κάνουμε οικείο σε εμάς μέσω των μυθοπλαστικών ικανοτήτων μας. Ο τρόπος με τον οποίο κάνουμε Γεωγραφία και σχεδιάζουμε χάρτες είναι κατασκευή και οικειοποίηση του κόσμου. Η οικειοποίηση αυτή, ωστόσο, είναι προϊόν της λογικής. Λόγω αυτών των ικανοτήτων, ο άνθρωπος μεταφέρει τον «πολιτισμό» του, την εικόνα που έχει για τον κόσμο, σε περιοχές «απολίτιστες» και επεκτείνεται αυτές.

Σε σχέση με την ευφυΐα, αναφέρει ως παράδειγμα τους αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι έδιναν ονόματα στα μέρη του κόσμου που αποικούσαν ανάλογα με τη γεωγραφία της Ελλάδας. Η κατανομή και επέκταση του χώρου γινόταν με σημείο αναφοράς τον δικό τους τόπο. Ένωσαν ανόμοια και διαφορετικά πράγματα. Η ίδια διάσταση είναι παρούσα και στην περίοδο του Διαφωτισμού και της αποικιοκρατίας. Δεν άλλαξε απλώς η γνώση που έχουμε για τον κόσμο, αλλά κατασκευάστηκαν νέοι τόποι και νέοι χάρτες που περιέκλειαν αυτούς τους τόπους μέσα σε σύνορα. Ας δούμε σχηματικά τι μας λέει ο Βίκο. Η μνήμη επανέφερε τις χωρικές σχέσεις ομάδων και κοινοτήτων. Η φαντασία δημιουργούσε συνδέσεις αυτών των κοινοτήτων σε επίπεδο γεωγραφικής κατανομής, όπως νησιών και ακτών. Τέλος, η ευφυΐα διαμόρφωνε μια γεωποιητική λογική που αντικατοπτριζόταν στον σχεδιασμό του χάρτη, δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο την έννοια του τόπου, της τοπικότητας, που είναι διακριτή από μια άλλη. Αυτή είναι η Γεωγραφία του Διαφωτισμού για τον Βίκο. Είναι μια Γεωγραφία που επαναπροσδιορίζει τη σχέση του παρατηρητή με τον κόσμο, την αίσθηση με την οποία ο νοητικός εσωτερικός και ο εξωτερικός κόσμος κατασκευάζουν και πληροφορούν ο ένας τον άλλο αμοιβαία.

Η μνήμη για τον Βίκο ήταν όμοια σε νόημα με τη λέξη “immaginazione”. Φαινομενικά μοιάζει να ταυτίζει τη μνήμη με τη φαντασία, όμως η συγκεκριμένη λέξη έχει ένα πιο ιδιαίτερο νόημα. Η μνήμη (memoria- immaginazione), αν συνδυαστεί με τη φαντασία και την ευφυΐα, είναι ικανή να σχηματίσει εθνική συνείδηση. Για παράδειγμα, ένας αρχαιολογικός χώρος από αρχιτεκτονικά ερείπια μεταμορφώνεται σε έναν τόπο εθνικής συνείδησης και αναφοράς. Κατασκευάζεται ως τέτοιος. Αυτό ήταν ένα ενδιαφέρον συμπέρασμα, καθώς αποτελούσε τη μετάβαση από τη Γεωλογία και τη Γεωγραφία στις νέες πολιτικές ιδέες που διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού. Κατά συνέπεια, το νόημα της λέξης “immaginazione” δεν μπορεί παρά να σημαίνει το φαντασιακό. Η εθνική ταυτότητα και συνείδηση είναι φαντασιακές, με την έννοια του κατασκευασμένου και όχι του επίπλαστου. Τα σύνορα είναι φαντασιακές κατασκευές που δημιουργούν εθνική συνείδηση, γιατί οικειοποιούνται τον χώρο και τον ονομάζουν κάτι που ανήκει σε κάποιον. Αυτή ακριβώς είναι η λειτουργία της μνήμης: Να μπορεί να θυμίσει στην ευφυΐα την ανάγκη για ονοματοπλασία και να επανακατασκευάσει ή να «φανταστεί» τόπους.

Αν κάποιος μπει να δει έναν χάρτη στην Google ή έναν οποιονδήποτε ψηφιακό χάρτη, νομίζει ότι βλέπει κάτι που πραγματικά υπάρχει. Ωστόσο, ανάλογα από ποια χώρα διαβάζει τον χάρτη, βλέπει διαφορετική πραγματικότητα. Ας δούμε τι γίνεται σε περιπτώσεις όπου τα σύνορα αμφισβητούνται από διαφορετικές χώρες. Μετά την κρίση της Κριμαίας το 2014, αν κάποιος μπει από υπολογιστή στη Ρωσία για να δει τους ψηφιακούς χάρτες της Google, θα δει την περιοχή της Κριμαίας να είναι εντός των ρωσικών συνόρων. Αν κάποιος, ωστόσο, μπει από υπολογιστή στην Ουκρανία, θα δει την Κριμαία να είναι εντός των συνόρων της Ουκρανίας. Η Google προσπαθεί να διατηρήσει μια πολιτική ορθότητα για να μην προσβάλλει το εθνικό-φαντασιακό αίσθημα των εκάστοτε πολιτών των εθνών-κρατών. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει με τις περιοχές Aksai Chin και Aranuchal Pradesh, οι οποίες βρίσκονται στα σύνορα Κίνας και Ινδίας. Και οι δύο χώρες διεκδικούν αυτά τα εδάφη, για τα οποία το 1962 είχε γίνει ένας σύντομος πόλεμος. Υπάρχουν, επομένως, διαφορετικοί χάρτες για την Κίνα και διαφορετικοί για την Ινδία. Αντίστοιχες περιπτώσεις έχουμε μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν λόγω του πολέμου του Κασμίρ το 1947, μεταξύ Κίνας και Μπουτάν για 269 τετραγωνικά χιλιόμετρα, μεταξύ Ιαπωνίας και Κίνας για τα νησιά Senkaku. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση των νησιών Spartly, ενός συμπλέγματος νησιών πλούσιων σε πετρέλαιο, φυσικό αέριο και αλιεία. Δικαιώματα σε αυτά τα νησιά διεκδικούν το Μπαχρέιν, η Κίνα, η Μαλαισία, οι Φιλιππίνες και η Ταϊβάν. Όλοι οι ψηφιακοί χάρτες από τις αντίστοιχες χώρες είναι διαφορετικοί.

Το 1802 ο μαθηματικός Τζον Πλεϊφέαρ με το έργο του “Illustrations of the Huttonian theory of the earth” εκλαΐκευσε τη διάσημη θεωρία του φυσικού ιστορικού και γεωλόγου Τζέιμς Χάτον. Εκεί ο Πλεϊφέαρ λέει κάτι που δεν διαφέρει αρκετά από όσα υποστήριξε ο Βίκο. Υποστηρίζει πως δεν μας ενδιαφέρει αν η γνώση που έχουμε για τον κόσμο είναι αληθής, αρκεί να εξάγεται μέσα από λογικές διεργασίες και να είναι συνεπής ως προς τις εσωτερικές υποθέσεις και θεωρίες. Ο δρόμος της λογικής δεν είναι μια γραμμική ευθεία, αλλά αποτελείται από ένα πλήθος ασυνεχειών και διαστημάτων, όπως ακριβώς και η Γεωγραφία. Ποια είναι, τελικά, η σχέση της ανθρώπινης λογικής και του κόσμου; Όλες οι θεωρίες που έχουμε είναι ανθρώπινες επινοήσεις, από τις μαθηματικές θεωρίες έως την κατασκευή χαρτών. Σε όλες εγγράφονται ενσυνείδητες προθέσεις και λογικές δομές που θέλουμε να επιβάλλουμε στον κόσμο. Μόνο με αυτό τον τρόπο ο κόσμος θα μοιάζει να υπηρετεί ένα συγκεκριμένο εύτακτο μοτίβο, μια επιστημονική και γλωσσική τάξη που αναπαράγει σχέσεις εξουσίας μεταξύ των υποκειμένων.

Ο Βίκο, σε σχέση με τις φαντασιακές επινοήσεις του ανθρώπου, έλεγε ότι όταν ο άνθρωπος δεν κατανοεί τα πράγματα, κατασκευάζει τα πράγματα καθ’ ομοίωση του εαυτού του, μετατρέποντας τον εαυτό του σε αυτά. Οι μεταμορφώσεις του ανθρώπου εντός του κόσμου και οι μεταμορφώσεις του κόσμου από τον άνθρωπο αφήνουν το στίγμα τους στους χάρτες, σε χάρτες-λαβύρινθους, πολύπλοκους όσο και οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL